Sầu riêng đã có mặt trong danh mục "ngành hàng tỷ đô" của Việt Nam. Sau hơn một năm được xuất khẩu chính ngạch sang thị trường Trung Quốc, loại trái cây này tiếp tục mang lại hiệu quả kinh tế cao cho nông dân. Tuy nhiên, “sức nóng” của loại trái cây này đã khiến thị trường “tranh mua, tranh bán”, loạn giá... Trước những triển vọng cũng như thách thức như vậy, làm thế nào để “ngành hàng tỷ đô” này phát triển bền vững, cây sầu riêng trở thành niềm vui chung là điều không chỉ người trồng mà các cơ quan quản lý phải tính toán kỹ lưỡng.

So với cà phê, cao su… thì sầu riêng là mặt hàng nông sản mới, "nóng" lên trong những năm gần đây ở Đắk Lắk. Việc tiêu thụ thuận lợi, giá ở mức cao, người trồng sầu riêng có lãi lớn, giúp nhiều nông dân đổi đời.

Thu lãi cao từ trái cây này có thể nhắc tới gia đình ông Phan Văn Thuật. Ông Thuật quê ở Hà Tĩnh, vào thôn Tân Hòa, xã Tân Lập, huyện Krông Búk, tỉnh Đắk Lắk sinh sống, lập nghiệp đã ba mươi năm nay. Với 2,5 ha sầu riêng, giá bán 80.000 đồng/kg, năm nay gia đình ông Thuật lãi hơn 2 tỷ đồng từ vườn sầu riêng.

Ông Thuật cho biết, trước đây gia đình trồng cà phê, hồ tiêu song kinh tế không ổn định, điệp khúc “được mùa, mất giá” hoặc “được giá, mất mùa” nên có năm bị thua lỗ. Năm 2005, gia đình học hỏi và trồng cây sầu riêng. Nhờ ham học hỏi và áp dụng các quy trình kỹ thuật trong sản xuất, đến nay gia đình ông Thuật khá giả cũng nhờ vườn cây sầu riêng.

Tại xã Ea Yông, huyện Krông Pắc, cây sầu riêng đã gắn bó với người dân từ năm 2004 khi Công ty cà phê Phước An trồng thử nghiệm 400 ha, sau đó người dân xã học hỏi và trồng theo. Các năm trước, giá sầu riêng bán tại vườn khoảng 30.000 - 40.000 đồng/kg thì vụ mùa sầu riêng năm 2023, giá bán trung bình khoảng 70.000 - 80.000 đồng/kg.

Anh Y Như Ayun, buôn Jung, xã Ea Yông cho biết, với 135 cây sầu riêng, hằng năm gia đình anh thu nhập hơn 1 tỷ đồng. Nhờ cây sầu riêng, gia đình anh xây được nhà cửa khang trang, mua xe ô tô và nhiều vật dụng, phương tiện có giá trị khác.

Theo ông Tạ Văn Châm, Phó Chủ tịch UBND xã Ea Yông, sản lượng sầu riêng năm 2023 của xã đạt khoảng 30.000 tấn. Đây là cây có giá trị kinh tế cao, giúp nâng cao đời sống của bà con, góp phần nâng thu nhập bình quân đầu người của xã đạt 62 triệu đồng/người/năm, tỷ lệ hộ nghèo giảm còn 0,2%.

Không chỉ mang lại lợi nhuận cho nông dân và góp phần phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo, cây sầu riêng cũng mang lại thu nhập cho lượng lớn nhân công, lao động. Từ các khâu chăm sóc, bón phân, phun thuốc, làm cành đến khâu thu hái, vận chuyển, phân loại, đóng gói, dán tem… đều cần nhân công, lao động, nhất là vào vụ mùa thu hoạch.

Chị H Bruih Niê, buôn Klar C, xã Ea Drơng, thị xã Buôn Hồ có hoàn cảnh gia đình khó khăn. Khoảng 5 năm nay, nhờ Hợp tác xã nông nghiệp thương mại dịch vụ Lan Tươi, chị có công ăn việc làm, từ chăm sóc vườn sầu riêng đến dán tem, vệ sinh quả sầu riêng, đóng hàng xuất khẩu. Thu nhập bình quân 300.000 đồng/ngày giúp gia đình chị có cuộc sống ổn định hơn. Không chỉ chị H Bruih Niê, vào mùa vụ thu hoạch, mỗi ngày, khoảng 100 người trong buôn Klar C cũng ra hợp tác xã để làm.

Đắk Lắk có đất đai màu mỡ, khí hậu ôn hòa, người dân cần cù, ham học hỏi, vụ mùa thu hoạch sầu riêng muộn nhất cả nước. Bên cạnh đó, tỉnh Đắk Lắk đã vươn lên dẫn đầu cả nước về diện tích cây sầu riêng, đứng thứ hai về sản lượng (sau tỉnh Tiền Giang)… Do đó, tỉnh có triển vọng rất lớn để phát triển bền vững cây sầu riêng. Hiện Đắk Lắk đang xây dựng Đề án phát triển ngành hàng sầu riêng và bơ để có chính sách hỗ trợ phù hợp, thúc đẩy phát triển bền vững ngành hàng theo chuỗi giá trị. Mục tiêu trong tương lai gần, tỉnh Đắk Lắk trở thành thủ phủ trái cây vùng Tây Nguyên.

Mặc dù có nhiều tiềm năng, lợi thế để phát triển sầu riêng song thực tiễn vụ mùa thu hoạch năm 2023 tại Đắk Lắk đã bộc lộ nhiều tồn tại, thách thức như: diện tích được cấp mã số vùng trồng ít, tình trạng gian dối và đánh cắp mã số vùng trồng, tình trạng “tranh mua, tranh bán” và chốt giá sớm khiến nông dân sẵn sàng bẻ cọc hợp đồng, các liên kết trước đó đã ký kết với doanh nghiệp bị phá vỡ… Những tồn tại, bất cập này khiến cho thời cơ, cơ hội của “ngành hàng tỷ đô” đứng trước những nguy cơ tiềm ẩn trong phát triển bền vững.

Ông Bùi Thanh Huỳnh, Giám đốc Hợp tác xã nông nghiệp Buôn Hồ, thị xã Buôn Hồ, tỉnh Đắk Lắk cho biết, vụ mùa sầu riêng năm 2023 tại tỉnh có nhiều bất ổn. Trước vụ thu hoạch, thương lái vào tận vườn chốt giá cao, có thời điểm lên đến 93.000 đồng/kg. Vào chính vụ, giá sầu riêng giảm, thương lái thương lượng với người dân bớt giá. Nếu thương lượng không thành công, thương lái neo vườn, khiến sầu rụng, ảnh hưởng đến sức khỏe của cây và năng suất vụ sau. Trong khi đó, các doanh nghiệp đã liên kết với hợp tác xã thì không mua được hàng.

Ông Tạ Văn Châm, Phó Chủ tịch UBND xã Ea Yông cho biết, qua vụ mùa thu hoạch sầu riêng năm 2023 cho thấy, quy trình làm hồ sơ mã số vùng trồng những năm trước chưa chặt chẽ. Giá sầu riêng tăng, doanh nghiệp gian lận, lấy mã số vùng trồng của hợp tác xã để đóng hàng, xuất khẩu dẫn đến tranh chấp mã số vùng trồng.

Ngoài những tồn tại nêu trên, thực tiễn, diện tích canh tác sầu riêng tại tỉnh Đắk Lắk còn manh mún, nhỏ lẻ, kỹ thuật không đồng đều. Chi phí logistics cao, chiếm 30% chi phí cấu thành giá. Giá thị trường không ổn định và chưa có chế tài kiểm soát giá, kiểm soát chất lượng sản phẩm. Sự liên kết giữa nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp còn chưa chặt chẽ, lúng túng, thiếu chế tài xử lý, thiếu cơ chế chia sẻ rủi ro.

Giám đốc Hợp tác xã nông nghiệp dịch vụ ROFC (huyện Krông Năng, tỉnh Đắk Lắk) Nguyễn Đại Dương cho biết, hợp tác xã có 12 thành viên chính thức và 80 hộ liên kết, canh tác 100 ha sầu riêng Dona. Vụ mùa tiêu thụ sầu riêng năm 2023, nông dân “mạnh ai nấy bán” một cách tự do, không quản lý chất lượng, không tuân thủ cam kết đã ký trước đó, cho thấy chuỗi liên kết chưa chặt chẽ. Doanh nghiệp mất niềm tin vào nông dân. Nông dân, hợp tác xã, thương lái, doanh nghiệp không có tiếng nói chung. Niềm tin rạn vỡ, liên kết thất bại. Sự mất uy tín của các nhà vườn khiến việc liên kết lâu dài của doanh nghiệp với nông dân có thể tạm dừng ở những mùa vụ tiếp theo.

Theo ông Vũ Đức Côn, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Chủ tịch Hiệp hội Sầu riêng tỉnh Đắk Lắk, vụ thu hoạch sầu riêng năm 2023 có những vấn đề "nóng" xảy ra. Điều dễ thấy nhất là khối doanh nghiệp bị thua lỗ nhiều. Điều trăn trở là hiện nay mới chỉ có 11.000 ha sầu riêng (chiếm gần 50%) cho thu hoạch; khoảng 4 năm sau, hơn 22.500 ha sầu riêng toàn tỉnh đều cho thu hoạch thì giá sầu riêng có còn cao và sản phẩm của những diện tích nhỏ lẻ không liên kết có bảo đảm được đầu ra?

Như thế, mùa vụ sầu riêng năm 2023 của tỉnh Đắk Lắk qua đi đã để lại nhiều kinh nghiệm, bài học và cả những trăn trở, thách thức cần có lời giải đáp. Bên cạnh việc đẩy mạnh chuỗi liên kết trong sản xuất, tiêu thụ sầu riêng, cần có nhiều giải pháp về thị trường, xây dựng thương hiệu, mã số vùng trồng, các nhà máy chế biến… để phát triển sầu riêng bền vững.

Hiện Đắk Lắk có hơn 22.500 ha trồng sầu riêng, sản lượng sầu riêng năm 2023 của tỉnh đạt khoảng 214.000 tấn. Đến nay, toàn tỉnh đã được phê duyệt 49 mã số vùng trồng với tổng diện tích 2.186 ha và 17 mã cơ sở đóng gói; có 133 vùng trồng sầu riêng và 9 cơ sở đóng gói đang chờ Tổng cục Hải quan Trung Quốc phê duyệt.

Từ đầu vụ thu hoạch sầu riêng năm 2023, các sở, ngành, địa phương đã triển khai nhiều biện pháp quản lý sử dụng mã số vùng trồng. Tuy nhiên, nhiều cơ sở sau khi được cấp mã số vùng trồng, mã cơ sở đóng gói thiếu sự duy trì chất lượng. Tình trạng mạo danh mã số vùng trồng, vi phạm về kiểm dịch thực vật của vùng trồng và cơ sở đóng gói dẫn đến nước nhập khẩu phải cảnh báo.

Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Đắk Lắk Nguyễn Hoài Dương cho biết, vấn đề tuân thủ mã số vùng trồng, mã cơ sở đóng gói là yêu cầu quan trọng, cấp thiết, cần triển khai mạnh mẽ, đồng bộ các giải pháp. Các địa phương cần tăng cường kiểm tra, giám sát đối với các doanh nghiệp thu mua, tiêu thụ trái cây xuất khẩu và các hộ sản xuất trong vùng trồng đã được cấp mã số; không chạy theo số lượng mà cần chú trọng chất lượng các vùng trồng đã được cấp, đăng tải thông tin vùng trồng đã được cấp mã số lên website của địa phương.

Thời gian tới, ngành nông nghiệp Đắk Lắk duy trì các vùng trồng đã được cấp mã số, ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số vào quản lý vùng trồng, cơ sở đóng gói. Mặt khác, ngành chú trọng hướng dẫn nông dân áp dụng quy trình sản xuất, quản lý sâu bệnh theo hướng an toàn, sinh học, ghi chép nhật ký sản xuất và đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm. Tỉnh rà soát lại các vùng trồng đã được cấp mã số, kiên quyết xử lý những hành vi gian lận thương mại và sử dụng vùng trồng sai mục đích.

Theo ông Tạ Văn Châm, Phó Chủ tịch UBND xã Ea Yông (huyện Krông Pắc), các cơ quan chức năng chưa có quy định cụ thể về việc sử dụng mã số vùng trồng, chưa có chế tài xử lý các hành vi vi phạm. Khi có hành vi gian lận và tranh chấp mã số vùng trồng, xã không có căn cứ, chế tài để xử phạt. Do đó, cần sớm ban hành văn bản quy định cụ thể thẩm quyền xử lý của các cấp gắn với trách nhiệm và chế tài xử phạt các hành vi vi phạm trong gian lận mã số vùng trồng.

Trung Quốc hiện là thị trường chủ đạo, thị trường lớn nhất của sầu riêng Việt Nam khi có tới 90% tổng lượng sầu riêng tươi xuất khẩu sang đất nước này. Các quy định về nhập khẩu sầu riêng của Trung Quốc hiện nay cũng là quy định chung của nhiều thị trường theo thông lệ quốc tế. Đó là yêu cầu về vùng trồng phải đăng ký, quản lý được sinh vật gây hại, sản xuất theo quy trình đầy đủ có sự giám sát của cơ quan quản lý, đảm bảo hồ sơ truy xuất nguồn gốc. Về cơ sở đóng gói phải đảm bảo quy tắc một chiều, đảm bảo phân khu đầy đủ; yêu cầu hồ sơ ghi chép đầy đủ về quản lý sinh vật gây hại, hồ sơ truy xuất…

Để phát triển sầu riêng bền vững, các sở, ngành, địa phương tại tỉnh Đắk Lắk đã và đang chú trọng xây dựng thương hiệu sầu riêng. Sau thương hiệu “Sầu riêng Krông Pắc”, tháng 8/2023, tỉnh có thêm nhãn hiệu “Sầu riêng Cư M’Gar”. Đây là tiền đề tốt vì mỗi địa phương làm tốt thương hiệu sầu riêng sẽ góp phần xây dựng và nâng cao thương hiệu sầu riêng Việt Nam.

Chủ tịch UBND huyện Cư M’Gar Vũ Hồng Nhật cho biết, để nhãn hiệu sầu riêng Cư M’Gar đứng vững trên thị trường trong và ngoài nước, huyện đẩy mạnh công tác thông tin, quảng bá thương hiệu, khuyến khích, hỗ trợ người dân sử dụng, phát triển nhãn hiệu. Đồng thời, huyện thúc đẩy kết nối bốn nhà: doanh nghiệp, khoa học, nông dân và chính quyền cùng xây dựng, khai thác giá trị thương hiệu sầu riêng Cư M’Gar, tạo nên sản phẩm sầu riêng đạt chất lượng, rõ ràng về nguồn gốc, phục vụ thị trường xuất khẩu chính ngạch.

Cùng với câu chuyện xây dựng thương hiệu, các sở, ngành, địa phương của tỉnh Đắk Lắk cùng doanh nghiệp, hợp tác xã đã tích cực quảng bá, liên kết, tìm kiếm thị trường tiêu thụ sầu riêng. Công tác chế biến sầu riêng sau thu hoạch, đa dạng sản phẩm từ sầu riêng cũng được chú trọng và bước đầu đạt nhiều kết quả tích cực.

Bà Phan Thị Tuyết Nhung, Phó Giám đốc Công ty Trách nhiệm hữu hạn chế biến nông sản Phước An cho biết, đơn vị đang phát triển theo hướng bóc múi sầu riêng, cấp đông và xuất khẩu sang thị trường Thái Lan. Đây là hướng đi mới song ổn định, ít rủi ro và có thể bảo quản sầu riêng được lâu so với xuất khẩu sầu riêng quả tươi. Mùa vụ sầu riêng năm 2023, đơn vị đã xuất khẩu 3 chuyến sầu riêng bóc múi cấp đông (87 tấn) đi thị trường Thái Lan.

Ông Trương Tuấn Anh, Tổng Giám đốc Công ty cổ phần chế biến nông sản sấy số 1 cho biết, tháng 5/2023, đơn vị được thành lập, xây dựng nhà máy sấy thăng hoa nông sản và chú trọng vào mặt hàng sầu riêng. Theo ông Trương Tuấn Anh, công nghệ sấy thăng hoa có các ưu điểm: giữ nguyên hương vị, màu sắc, hình khối và nhiều dưỡng chất của nông sản. Đơn vị đã kết hợp tạo ra các sản phẩm sữa chua sầu riêng sấy, sầu riêng nhân mắc ca sấy, sầu riêng nhân hạt điều sấy… Việc đi theo hướng sấy thăng hoa sầu riêng giúp đơn vị gia tăng thời hạn bảo quản nông sản, ít cạnh tranh, nhiều lợi thế về vận chuyển và dễ lưu thông hàng hóa. Để phát triển bền vững, đã đến lúc các tác nhân trong ngành hàng sầu riêng cần thay đổi tư duy mùa vụ, mua - bán sang tư duy hợp tác lâu dài.

Theo ông Lê Anh Trung, Giám đốc đối ngoại Tập đoàn Vạn Hòa, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cần sớm ban hành tiêu chuẩn cụ thể về ngành hàng sầu riêng. Từ cơ sở đó, doanh nghiệp xây dựng chính sách liên kết cụ thể. Tiêu chuẩn về ngành hàng sầu riêng cần lấy quy trình thực hành sản xuất nông nghiệp tốt (VietGAP) với hơn 70 tiêu chí an toàn là cơ sở tối thiểu để áp dụng vào sản xuất. Cũng theo ông Trung, trong chuỗi liên kết sầu riêng, tất cả các khâu cần hiểu vai trò, trách nhiệm của mình, xác định ngành hàng là ngôi nhà, là bát cơm, là nghề để làm ăn, không nên làm đại khái, thiếu trách nhiệm.

Định hướng của tỉnh Đắk Lắk là ổn định diện tích sầu riêng trên 22.000 ha, sản lượng trên 225.000 tấn; mở rộng và duy trì diện tích sản xuất theo tiêu chuẩn, quy chuẩn; rải vụ thu hoạch và xây dựng Đề án mã số vùng trồng. Những giải pháp mà tỉnh triển khai ngay trong vụ mùa sầu riêng năm 2023 cho thấy khát khao xây dựng ngành hàng chất lượng, minh bạch, trách nhiệm, hiệu quả, bền vững, để sầu riêng mãi là niềm vui chung.

Bài: Hoài Thu - Anh Dũng
Ảnh, đồ họa: TTXVN
Biên tập: Hoàng Linh
Trình bày: Nguyễn Hà

11/11/2023 06:10