Một nhóm voọc mũi hếch tại rừng Khau Ca. Ảnh: FFI
Hiện trên thế giới chỉ còn khoảng 200 cá thể voọc mũi hếch, riêng tỉnh Hà Giang đã có khoảng 180 cá thể. Năm 2002, một quần thể voọc mũi hếch khoảng 60 con được phát hiện tại khu rừng Khau Ca, một trong 6 khu rừng đặc dụng của Hà Giang. Ngay sau đó, Dự án bảo tồn voọc mũi hếch được triển khai dưới sự hỗ trợ của Tổ chức Bảo tồn động, thực vật hoang dã Quốc tế (FFI) giúp loài vật này thoát khỏi nguy cơ tuyệt chủng.
Khau Ca là khu vực núi đá vôi ở tỉnh Hà Giang có diện tích khoảng 1.000 ha, trải dài trên địa bàn 3 xã Tùng Bá (huyện Vị Xuyên), Minh Sơn và Yên Định (huyện Bắc Mê). Địa bàn voọc mũi hếch sinh sống chủ yếu ở các huyện Vị Xuyên, Bắc Mê, Quản Bạ và có thể có cả ở địa bàn huyện Yên Minh. Đây là loài linh trưởng được cả thế giới quan tâm, bảo vệ, đang có địa bàn sinh sống liên quan đến khu vực Công viên Địa chất toàn cầu UNESCO Cao nguyên đá Đồng Văn, một địa điểm du lịch và nghiên cứu khoa học nổi tiếng không chỉ riêng của Việt Nam.
Voọc mũi hếch có đặc điểm lông đen; cánh tay, đùi, mặt và đầu có màu trắng kem; cổ họng có mảng lông màu da cam... Những năm qua, Tổ chức FFI và lực lượng Kiểm lâm Hà Giang thường xuyên tuần tra, giám sát sinh học tại các địa bàn có sự tồn tại của voọc mũi hếch; tiến hành thu thập số liệu đa dạng sinh học; kiểm soát, nắm bắt thông tin các hoạt động xâm hại đến sinh cảnh của voọc mũi hếch.
Là người có hơn 10 năm nghiên cứu, theo dõi sự phát triển của loài voọc mũi hếch, ông Hoàng Văn Tuệ, nguyên Trưởng phòng Bảo tồn thiên nhiên - Chi cục Kiểm lâm Hà Giang cho biết: Đàn voọc mũi hếch đã được phát triển, hồi sinh đáng kể trên địa bàn tỉnh Hà Giang. Nhiều nhà khoa học và người dân đã phát hiện không ít cá thể voọc mũi hếch đang trưởng thành và voọc non ở những đàn voọc mũi hếch.
Theo các chuyên gia của Tổ chức FFI, mặc dù đã nỗ lực trong công tác bảo tồn voọc mũi hếch, song hiện nay do nhận thức của người dân trong Khu bảo tồn Khau Ca còn thấp, điều kiện sinh kế phụ thuộc nhiều vào điều kiện đất đai và tài nguyên môi trường, tập tục săn bắn còn diễn ra. Ngoài ra, do địa bàn sinh sống của voọc mũi hếch rộng, đường giao thông đi lại cực kỳ khó khăn, nên việc tiếp cận vận động bà con dân tộc thiểu số còn gặp nhiều trở ngại.
Ông Bùi Văn Đông, Chi cục trưởng Chi cục Kiểm lâm tỉnh Hà Giang cho biết, để bảo tồn và phát triển loài voọc mũi hếch, năm 2019, Chi cục Kiểm lâm phối hợp với các lực lượng chức năng đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ loài voọc mũi hếch. Chi cục hướng dẫn, hỗ trợ Hạt Kiểm lâm, Công an các huyện tổ chức tuyên truyền, vận động người dân giao nộp, thu hồi súng săn, vật liệu nổ, bẫy động vật hoang dã; đồng thời kiện toàn các tổ chức tự quản trong công tác quản lý, bảo vệ rừng, phòng cháy, chữa cháy rừng ở các địa bàn vùng có voọc mũi hếch sinh sống.
Tuy vậy, hiện vẫn còn những tác động xấu đến hành lang sinh cảnh của loài linh trưởng này như: Việc mở đường dân sinh đi qua khu rừng đặc dụng; có nhiều hộ dân đã và đang sinh sống, canh tác trong khu bảo tồn và khai thác nguồn lợi từ rừng, tác động xấu đến môi trường sinh cảnh bảo tồn loài voọc mũi hếch…
Để giúp voọc mũi hếch phát triển trong điều kiện khó khăn như Hà Giang, rất cần có thêm sự quan tâm, tạo điều kiện của Tổ chức FFI; sự hỗ trợ của cấp ủy, chính quyền và người dân địa phương trong việc bảo vệ sinh cảnh, môi trường sống của loài voọc mũi hếch.
Ngày 18/8/2015, Thủ tướng Chính phủ đã có Quyết định 1377/QĐ-TTg về việc thành lập Vườn Quốc gia Du Già - Cao nguyên đá Đồng Văn (Hà Giang) trên cơ sở sáp nhập Khu bảo tồn thiên nhiên Du Già với Khu bảo tồn Loài và sinh vật cảnh voọc mũi hếch Khau Ca, với tổng diện tích là 15.006,3 ha thuộc địa bàn 3 xã của 3 huyện thuộc tỉnh Hà Giang, gồm: Tùng Bá (huyện Vị Xuyên); Minh Sơn (huyện Bắc Mê) và xã Du Già (huyện Yên Minh), phân vùng bảo vệ nghiêm ngặt 11.224,7 ha. Với quyết định này, loài voọc mũi hếch và các loài sinh vật trong khu vực sẽ từng bước được bảo tồn, phát triển.