Tỉnh Tuyên Quang có 160.000 người là dân tộc Tày, chiếm 24% dân số. Đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào dân tộc Tày rất phong phú với chuyện kể truyền miệng, âm nhạc, múa, ca dao, hát lượn, hát ru… nhưng đáng chú ý nhất vẫn là hát Then- loại hình nghệ thuật đang được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch lập hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Bài 1: Qua miền Then cổ xứ Tuyên
Điệu hát thần tiên
Ông Ma Văn Đức, nguyên Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang, chủ nhiệm đề tài “Then Tày Tuyên Quang”, cho biết: Then là những khúc hát, điệu múa thuộc thể loại dân ca nghi lễ, phong tục từ lâu đời của dân tộc Tày. Then xuất phát từ chữ “Thiên” - tức là Trời, điệu hát Then vẫn được người Tày tỉnh Tuyên Quang coi là điệu hát thần tiên.
Cũng theo ông Đức, nguồn gốc của hát Then tỉnh Tuyên Quang hiện chưa có sự thống nhất. Theo như cố nghệ nhân Hà Phan (xã Tân Mỹ, huyện Chiêm Hóa), Then xuất hiện từ thời nhà Mạc. Khi quân nhà Mạc thua trận, vua suy nghĩ quá nhiều sinh ốm. Các quần thần biết Vua ốm do tư tưởng chứ không phải do bệnh tật nên cử đội nhạc hát cung đình tổ chức múa hát Then suốt 3 ngày 3 đêm, vua thấy vui và khỏi bệnh. Từ đó ai ốm đều tìm những người biết hát múa Then đến biểu diễn… Còn theo cố nghệ nhân Ma Thanh Cao (xã Tri Phú, huyện Chiêm Hóa), hát Then có từ thế kỷ thứ VIII…
Dẫu chưa có sự thống nhất về nguồn gốc, nhưng trong nhiều thế kỷ qua, hát Then Tuyên Quang là món ăn tinh thần không thể thiếu của đồng bào dân tộc Tày. Then là những khúc hát được sử dụng trong thờ cúng, do những người làm nghề Then thực hiện. Người làm nghề then gọi là thầy Then, đàn ông hoặc đàn bà đều có thể làm được thầy Then. Thầy Then được mời đến gia đình có người ốm để cúng chữa bệnh hoặc mời cúng để giải kỵ, giải hạn, cầu mùa, lễ cấp sắc… Tuy nhiên, để làm thầy Then phải có những điều kiện cơ bản như, trong gia phả dòng họ của gia đình đời trước đã có người làm thầy Then, bàn thờ tổ tiên có thờ “phi then” (ma then). Với những người trong gia phả không có người làm Then thì chỉ sau khi làm lễ cấp sắc, có sắc phong do Pò thay (thầy) thừa lệnh Ngọc Hoàng trực tiếp trao, học trò (người theo học làm thầy Then) mới được tự hành nghề…
Theo điều tra khảo sát của tỉnh Tuyên Quang, vùng hát Then hiện tập trung chủ yếu ở các huyện Chiêm Hóa, Nà Hang, Lâm Bình và một số xã của các huyện Sơn Dương, Yên Sơn và Hàm Yên. Trong đó, số người biết hát Then theo nghi lễ phong tục cổ truyền toàn hiện tỉnh Tuyên Quang có 21 người; số người biết hát Then theo lời mới, từ phong trào văn nghệ quần chúng có 72 người…
Điệu hát mượt mà, đằm thắm
Hát Then của Tuyên Quang có đặc trưng là giai điệu mượt mà, đằm thắm. Mở đầu câu hát bao giờ cũng có từ "ới la", có nghĩa là khát vọng giao đãi của con người với trời đất, thiên nhiên, vạn vật. Cấu trúc âm nhạc của Then Tuyên Quang là các “quãng” gần nhau hơn, tạo âm hưởng đầm ấm của con người xứ Tuyên. Then Tuyên Quang có một số làn điệu cổ như “Then cấp sắc” công nhận một người đủ điều kiện làm thầy cúng, lo việc tâm linh của bản làng, “Then kỳ yên” (cầu điều lành và điều tốt) và “Then lễ hội”.
Theo giải thích của ông Ma Văn Đức, “Then kỳ yên” có nội dung chủ yếu, cầu chúc, chữa bệnh. Lễ cầu yên được tổ chức vào dịp cuối năm hoặc đầu năm tùy thuộc vào từng nơi để thết đãi tổ tiên, cầu mong tổ tiên phù hộ: “Hộ cho tín chủ bình yên/ Sống lâu trường thọ xiên niên tuổi già/…Từ nay phúc lộc hữu dư/Vinh hoa phú quý xuân, thu, đông, hè”. (bài “Phủ đẳm tiên”).
Còn “Then lễ hội” thiên về việc động viên tinh thần cho vui vẻ, xua tan phiền muộn, cực nhọc vất vả trong cuộc sống. Nhóm khúc hát này thường gặp là Then lễ vào nhà mới, cấp sắc, cầu mùa, lễ cốm… với mong muốn cầu mong mùa màng tốt tươi, mong thần Nông mưa thuật gió hòa.
Một điều đáng chú ý nữa, theo các nghệ nhân, Then là tổng hợp các bộ môn văn học, nghệ thuật dân gian. Trong then có các thể loại truyện (thần thoại, cố tích, truyền thuyết, ngụ ngôn). Nhiều tích truyện có nội dung giải thích nguồn gốc một số sự vật, hiện tượng về vũ trụ, thiên nhiên… cách giải thích đơn giản, mộc mạc, nhưng khá ly kỳ, phản ánh thế giới quan của người Tày xưa.
Ông Nguyễn Vũ Phan, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang cho biết: Việc Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân đồng ý về chủ trương với đề nghị của tỉnh Tuyên Quang về việc lập hồ sơ Di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu hát Then của dân tộc Tày tỉnh Tuyên Quang và một số tỉnh khu vực Việt Bắc, để đề nghị UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, thực sự là cơ hội lớn để hát Then của dân tộc Tày nói chung và ở Tuyên Quang nói riêng được cả thế giới biết đến.
Bài và ảnh: Vũ Quang Đán