Đây là đỉnh cao thắng lợi trong đường lối đối ngoại đa phương của Đảng, tiếp thêm sinh khí mới để Việt Nam tự tin, chủ động tiếp tục tiến trình hội nhập quốc tế sâu rộng và hiệu quả.
Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Quốc Dũng. Ảnh: Văn Điệp/TTXVN
Nhân dịp này, Thứ trưởng Bộ Ngoại giao, Trưởng đoàn Quan chức cấp cao Việt Nam tại ASEAN (ASEAN SOM) Nguyễn Quốc Dũng đã có bài viết nhằm đánh giá, tổng kết và nhìn lại những thành tựu trên. Thông tấn xã Việt Nam trân trọng giới thiệu bài viết.
Toàn văn như sau:
Năm 2020 đã khép lại với những biến động phức tạp, đa chiều chưa từng có trong môi trường địa chính trị-kinh tế thế giới và khu vực. Như Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc từng nói: “con tàu ASEAN 2020” đã đi qua “vùng biển động, dông bão dữ dội của đại dịch COVID-19, bị chao đảo bởi tình hình thương mại, kinh tế suy giảm, cạnh tranh địa chiến lược quốc tế diễn ra gay gắt tại khu vực”. Không chùn bước trước khó khăn, “con tàu ASEAN 2020” dưới sự dẫn dắt của “thuyền trưởng” Việt Nam và sự chung tay, góp sức của các nước thành viên, các đối tác, bạn bè khu vực và quốc tế đã bản lĩnh, vững vàng vượt qua các thách thức, khẳng định mạnh mẽ vai trò trung tâm ở khu vực cũng như nâng cao vị thế và uy tín trên trường quốc tế.
Thành quả từ quá trình gây dựng lâu dài và bền bỉ
Khái niệm “vai trò trung tâm của ASEAN” (ASEAN Centrality) bắt đầu được các nước thành viên nhắc đến nhiều từ các năm 2005, 2006, khi Hiệp hội đối mặt với sức ép tác động, lôi kéo ngày càng tăng từ các đối tác bên ngoài. Trong bối cảnh đó, “vai trò trung tâm” được hiểu là ASEAN luôn phối hợp quan điểm và hành động trong quan hệ với các đối tác, giữ vững vai trò “động lực chính” trong hợp tác cũng như ở “vị trí trung tâm” trong nỗ lực định hình cấu trúc hợp tác ở khu vực dựa trên các khuôn khổ, diễn đàn do ASEAN khởi xướng và dẫn dắt. Với sự ra đời của Hiến chương ASEAN, “vai trò trung tâm” đã được pháp điển hóa, vừa trở thành mục tiêu, vừa trở thành nguyên tắc định hướng cho mọi hoạt động của ASEAN.
Vai trò trung tâm của ASEAN có nền tảng từ những thành quả hợp tác mà Hiệp hội đã đạt trong quá trình hình thành và phát triển, từ quan hệ hợp tác Hiệp hội đã thiết lập với các đối tác bên ngoài, cũng như từ những thành công của các khuôn khổ, cơ chế hợp tác khu vực mà Hiệp hội đã khởi xướng thành lập và giữ vai trò dẫn dắt. Từ 5 nước thành viên ban đầu, ASEAN đã từng bước mở rộng để bao gồm 10 nước Đông Nam Á, biến một khu vực từ đối đầu, chia rẽ, nghi kỵ trong thời kỳ Chiến tranh lạnh sang khu vực của hòa bình, đoàn kết, hợp tác và phát triển, đưa ASEAN thành một trong những hình mẫu về hợp tác khu vực trên thế giới. Luôn rộng mở hợp tác với bên ngoài, ASEAN đã thiết lập quan hệ đối tác đối thoại với 9 nước và 1 tổ chức quốc tế (Liên hợp quốc) và 1 tổ chức khu vực quan trọng (Liên minh châu Âu), trong đó có những nước lớn, trung tâm quyền lực chính trị-kinh tế của thế giới. Không dừng ở hợp tác tay đôi, ASEAN đã đi đầu khởi xướng thành lập nhiều diễn đàn, cơ chế quan trọng, trong đó có Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF), tiến trình ASEAN+3 và Cấp cao Đông Á (EAS), qua đó gắn kết các đối tác ngày càng sâu sắc hơn vào các tiến trình đối thoại và hợp tác ở khu vực.
Vai trò trung tâm của ASEAN còn đến từ các ý tưởng, sáng kiến, chương trình nghị sự vì lợi ích chung mà Hiệp hội đề xuất và dẫn dắt thực hiện, từ các nguyên tắc, chuẩn mực ứng xử chung mà Hiệp hội đã xây dựng và chia sẻ, từ các lợi ích của đối thoại và hợp tác mà các cơ chế, khuôn khổ do Hiệp hội xây dựng mang lại. Từ đề xuất của ASEAN, hàng loạt chương trình hợp tác, liên kết khu vực đã được triển khai như: Các thỏa thuận thương mại tự do, kế hoạch kết nối… Hàng chục đối tác bên ngoài đã tự nguyện tham gia và cam kết tuân thủ các nguyên tắc, quy định nêu trong Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác ở Đông Nam Á (TAC), vốn được coi là “bộ quy tắc” của ASEAN điều chỉnh ứng xử của các quốc gia ở khu vực. Tham gia các cơ chế, khuôn khổ hợp tác của ASEAN, các nước lớn không chỉ thu được lợi ích từ các kế hoạch, chương trình hợp tác với ASEAN, mà còn có cơ hội gặp gỡ, đối thoại và hợp tác. Các hội nghị, sự kiện lớn của ASEAN với bầu không khí thân thiện, đối thoại và hợp tác đã mang đến chất xúc tác cần thiết cho lãnh đạo, bộ trưởng các nước lớn trong quá trình gặp gỡ, tiếp xúc song phương để xây dựng lòng tin và hàn gắn khác biệt.
Từ những thành quả và kinh nghiệm thu được, năm 2015, ASEAN đã cụ thể hóa vai trò trung tâm của ASEAN theo 5 khía cạnh, bao gồm: Vai trò trung tâm trong nội tại một ASEAN độc lập, tự cường; vai trò trung tâm trước các vấn đề nóng ở khu vực; vai trò trung tâm trong quan hệ với nước lớn và đối tác đối thoại khác; vai trò trung tâm trong cấu trúc khu vực và vai trò trung tâm trong tham gia, xử lý những vấn đề, thách thức mang tính toàn cầu.
Khẳng định vai trò trung tâm trước khó khăn, thách thức
“Lửa thử vàng, gian nan thử sức”, trong năm 2020, trước những thử thách chưa từng có, vai trò trung tâm của ASEAN tiếp tục được thể hiện và khẳng định trên mọi khía cạnh. Trước hết, chủ đề của năm Chủ tịch ASEAN 2020: “ASEAN gắn kết và chủ động thích ứng” thể hiện hài hòa các khía cạnh của vai trò trung tâm. Nếu đoàn kết, gắn kết, hợp tác chặt chẽ là cơ sở vững chắc, thì thích ứng chủ động, kịp thời là phương cách để ASEAN tiếp tục khẳng định vai trò trung tâm, dẫn dắt ở khu vực.
Vượt qua những khó khăn do đại dịch COVID-19 gây ra, ASEAN tiếp tục duy trì vững chắc đà xây dựng Cộng đồng, thúc đẩy triển khai hiệu quả các kế hoạch, chương trình nhằm hiện thực hóa các mục tiêu nêu trong Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025. Trước nguy cơ hoãn hủy các hội nghị, cuộc họp do kết nối hàng không bị gián đoạn, dưới sự chủ trì của Việt Nam, ASEAN đã linh hoạt và kịp thời điều chỉnh phương thức hoạt động, chuyển hàng trăm hội nghị, cuộc họp sang hình thức trực tuyến. Trong năm 2020, hơn 550 hội nghị, cuộc họp được tổ chức theo hình thức này. Điều đó không chỉ giúp giữ vững đà đối thoại và hợp tác ở khu vực mà còn tạo cơ sở để định hình một phương cách hoạt động mới, giúp nâng cao khả năng linh hoạt và thích ứng của ASEAN.
Cùng với đó, ASEAN tiếp tục khẳng định vai trò, tiếng nói quan trọng về những vấn đề thiết yếu liên quan tới hòa bình và an ninh khu vực. Trước những tác động tiêu cực do cạnh tranh, cọ xát giữa các nước lớn gia tăng, ngày 8/8/2020, các Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN đã ra Tuyên bố về tầm quan trọng của việc duy trì hòa bình và ổn định ở Đông Nam Á. Trong Tuyên bố này, các Bộ trưởng khẳng định cam kết chung mạnh mẽ trong việc duy trì hòa bình, an ninh, trung lập và ổn định, đề cao luật pháp quốc tế, góp phần củng cố lòng tin và tin cậy lẫn nhau, hướng tới xây dựng một cấu trúc khu vực mở, minh bạch, dung nạp và dựa trên luật lệ, qua đó củng cố vai trò trung tâm của ASEAN. Với những vấn đề phức tạp như Biển Đông, ASEAN luôn phối hợp chặt chẽ, duy trì đồng thuận và tiếng nói chung. Đặc biệt, trong năm 2020, vai trò của luật pháp quốc tế được các nước nhấn rất mạnh, nhất là vai trò của Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển 1982 là khuôn khổ pháp lý điều chỉnh mọi hoạt động trên các vùng biển và đại dương.
Trên nền tảng quan hệ đối tác đối thoại đã được thiết lập, ASEAN tiếp tục mở rộng và làm sâu sắc thêm các quan hệ đối tác hiện có, trong đó đã nhất trí nâng cấp quan hệ ASEAN-EU lên tầm đối tác chiến lược, đồng thời chủ động triển khai nhiều biện pháp tăng cường quan hệ với các đối tác khác. Ngoài ra, trong năm 2020, ASEAN đã nhất trí cấp quy chế Đối tác phát triển cho Italy và Pháp, mở ra cơ hội để thúc đẩy hơn nữa hợp tác với các đối tác này trong thời gian tới. Trước việc một số đối tác tìm cách lôi kéo ASEAN theo sáng kiến, chiến lược khu vực riêng, ASEAN kiên trì đề cao các mục tiêu, nguyên tắc và ưu tiên nêu trong Tài liệu quan điểm về Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương; đồng thời vận động trở lại các đối tác ủng hộ, hỗ trợ ASEAN triển khai những định hướng, ưu tiên nêu trong tài liệu vì lợi ích chung của hòa bình, ổn định và phát triển…
Ở cấp độ toàn cầu, ASEAN đã có nhiều nỗ lực tham gia, đóng góp vào xử lý những thách thức, vấn đề chung. Nhiều đề xuất về thúc đẩy phát triển bền vững, chống biến đổi khí hậu, bình đẳng giới và tăng quyền cho phụ nữ đã được thông qua và đưa vào triển khai. Hợp tác ASEAN với Liên hợp quốc và các cơ quan chức năng tiếp tục được tăng cường. Ngoài ra, việc hoàn tất đàm phán và ký kết Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) không chỉ mang lại lợi ích thiết thực cho các nước tham gia mà còn là một đóng góp quan trọng của ASEAN, giúp củng cố niềm tin và tạo thêm động lực cho chủ nghĩa đa phương và hệ thống thương mại đa phương.
Vai trò trung tâm của ASEAN vừa là mục tiêu, vừa là nguyên tắc chỉ đạo hoạt động của ASEAN. Vai trò trung tâm không phải là một “đặc quyền” có sẵn. ASEAN chỉ có thể tạo nên và phát huy được vai trò trung tâm thông qua uy tín, sự chân thành cùng với lập trường “trung lập, hòa bình, đối thoại và hợp tác” được tạo dựng từ những nỗ lực không ngừng nghỉ của ASEAN trong suốt chặng đường hình thành và phát triển. Trải qua những gian nan, thử thách chưa từng có, vai trò trung tâm của ASEAN càng được củng cố và tôi luyện thêm trong năm 2020.
Trong vai trò Chủ tịch ASEAN, cùng ASEAN vượt qua năm 2020 với những khó khăn, thách thức chưa từng có, Việt Nam càng khẳng định được vị thế là một trong những thành viên “nòng cốt”, “dẫn dắt”, tích cực xây dựng và định hình các luật chơi trong ASEAN và khu vực. Như Thủ tướng Chính Phủ Nguyễn Xuân Phúc đã phát biểu tại Phiên họp tổng kết Ủy ban Quốc gia ASEAN 2020, ngày 11/12/2020, Việt Nam đã thực sự trở thành một “chỗ dựa vững chắc, tin cậy, đặc biệt trong những thời khắc ASEAN phải đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức”. Những kết quả này sẽ tạo tiền đề quan trọng để Việt Nam cùng các nước ASEAN tiếp tục chèo lái “con tàu ASEAN” vượt qua mọi thử thách, gắn kết hơn và có năng lực thích ứng ngày càng cao hơn, đạt thêm nhiều thắng lợi mới trong thời gian tới.