"Tôi vẫn nhớ ngày còn nhỏ, mỗi lần đến Tết là mẹ tôi lại đi mua giấy về dán lên bàn thờ, gấp vàng hương và trang trí quanh nhà theo tục lệ của người dân tộc. Loại giấy đó rất đặc biệt, không trắng như giấy công nghiệp nhưng dai bền và thoang thoảng mùi thơm cây rừng", ông Bàn Văn Thanh, thôn Nậm Tha, xã Chiềng Ken, huyện Văn Bàn (Lào Cai) tâm sự.
Giấy bản là vật phẩm mang nhiều sắc thái tâm linh không chỉ của người Dao, mà của nhiều tộc người khác trên địa bàn tỉnh Lào Cai, thường được sử dụng khi cúng bái, nhất là dịp Tết và mùa lễ hội đầu năm. Đây là loại giấy độc đáo, do chính bàn tay người Dao đỏ làm ra, có nguồn gốc từ rất lâu đời và lưu giữ qua nhiều thế hệ như một nghề truyền thống.
Người Dao đỏ ở Văn Bàn làm giấy bản từ những nguyên liệu sẵn có trong tự nhiên. Loại cây được sử dụng nhiều nhất là cây vầu hoặc rơm nếp sau mùa thu hoạch. Dụng cụ cơ bản là một cái khuôn tráng giấy làm bằng vải, có nhiều kích cỡ khác nhau (thường là 60 cm x 1,2 m), một nồi nấu chất liệu giấy và một chậu đựng nước pha bột giấy... Khi cây vầu cao chừng 3 mét, người ta chặt về, loại bỏ lá, cành rồi cắt thành từng đoạn ngắn đem luộc mềm. Vầu hoặc rơm đã luộc ngâm với vôi và tro bếp khoảng 10 ngày cho nhuyễn hẳn, rồi dùng cối để giã thành bột, được một loại dung dịch sóng sánh màu vàng xanh. Lấy dung dịch này tráng thật mỏng trên khuôn vải giống như tráng bánh cuốn, phơi khô rồi bóc ra là được tấm giấy bản đầu tiên. Việc làm giấy chủ yếu do người phụ nữ Dao đảm nhiệm.
Để có những tờ giấy bản vuông vắn, công đoạn cuối cùng là xếp các tấm giấy thành lớp, gấp vào, dùng thanh nứa mảnh rọc theo khổ 10 x 20 cm hoặc 20 x 30 cm, sau đó chạm hoa văn nổi bằng một dụng cụ kim loại. Mỗi tờ giấy bản cầm lên mỏng tang, sắc vàng, độ xốp cao, dai mịn, soi ra ngoài ánh nắng thấy rõ những sợi tơ và phảng phất hương thơm của cây rừng. Được làm từ bàn tay khéo léo của người Dao đỏ, theo những bí quyết riêng, giấy bản là loại giấy tuy mỏng, nhưng dai và bền hơn giấy sản xuất công nghiệp. Bảo quản ở nơi khô ráo, giấy bản có thể để vài chục năm vẫn sử dụng tốt. Bởi thế loại giấy này phổ biến và được ưa thích không chỉ trong cộng đồng người Dao.
Giấy bản thường được sử dụng trong các nghi lễ truyền thống của người Dao đỏ, như lễ Tết, cúng cầu mùa… Mỗi gia đình người Dao có một góc thờ, chỉ dán tờ giấy lên vách phía sau đối diện với cửa chính để đánh dấu. Cũng giống như người Kinh đốt vàng mã trong ngày lễ, người Dao đỏ đốt giấy bản theo quan niệm tâm linh.
Hương Thu