Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của di sản hát Xoan cần phải gắn bó chặt chẽ với không gian văn hóa tín ngưỡng thờ cúng vua Hùng. Đó là nhận định của nhiều chuyên gia, nhà khoa học hàng đầu về văn hóa của nước ta tại Hội nghị góp ý Đề án bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể hát Xoan Phú Thọ giai đoạn (2013-2015) định hướng đến 2020 diễn ra ngày 12/7 tại Hà Nội. Hội nghị do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và UBND tỉnh Phú Thọ tổ chức nhằm lấy ý kiến đóng góp, hoàn thiện Đề án để trình Chính phủ xem xét, phê duyệt.
Biểu diễn hát xoan Phú Thọ (loại hình dân ca đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại). Ảnh: Thanh Tùng - TTXVN |
Tại hội nghị, hầu hết các ý kiến đóng góp của các đại biểu đều tán thành, ủng hộ tỉnh Phú Thọ xây dựng Đề án. Phú Thọ đã chủ động xây dựng Đề án bảo tồn, phát huy giá trị một trong hai di sản đã được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận là Di sản văn hóa thế giới, trong đó hát Xoan là di sản cần bảo vệ khẩn cấp. Đây là điều mà không phải địa phương nào có di sản được công nhận cũng làm được, đến nay mới chỉ có hát Xoan và nhã nhạc cung đình Huế có đề án, cơ quan chịu trách nhiệm thực hiện.
Các chuyên gia đầu ngành như Giáo sư, Tiến sỹ Khoa học Tô Ngọc Thanh - Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam; Tiến sỹ Đặng Văn Bài, nguyên Cục trưởng Cục Di sản (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch); Giáo sư, Tiến sỹ Lưu Trần Tiêu, Chủ tịch Hội đồng di sản văn hóa quốc gia... đều cho rằng: Phú Thọ nên chỉnh sửa Đề án theo hướng liên kết bảo tồn, phát huy giá trị cả 2 di sản là hát Xoan và tín ngưỡng thờ cúng vua Hùng bởi lẽ hát Xoan chứa đựng nhiều giá trị cổ gắn với tín ngưỡng thờ cúng vua Hùng. Việc bảo tồn, phát huy giá trị không nên dàn trải mà cần tập trung vào việc bảo tồn nguyên vẹn tại 4 phường Xoan gốc tại Phú Thọ là Phù Đức, Thét, Kim Đới, An Thái.
Ở các phường Xoan gốc nên đề cao trách nhiệm, vai trò của các trùm phường Xoan, nghệ nhân trong việc phục hồi, truyền dạy các bài bản hát cổ đúng thể thức cho các thế hệ sau. Bên cạnh đó là việc truyền dạy tại cộng đồng cũng phải có kế hoạch cụ thể để công chúng, nhất là giới trẻ biết đúng, hát đúng Xoan để giữ gìn, phát huy giá trị. Các chuyên gia cũng nhấn mạnh rằng: Không nên sân khấu hóa, biến Xoan thành một loại hình biểu diễn nghệ thuật chuyên nghiệp vì Xoan vốn là vốn là sản phẩm văn nghệ dân gian, cần phải được khuyến khích tự phát huy nội lực, sức sống của nó trong đời sống văn hóa cộng đồng dân cư như từ xa xưa truyền lại.
Hát Xoan vốn gắn liền với các di tích có liên quan đến thờ cúng vua Hùng, đây cũng là không gian diễn xướng chính của loại hình di sản này. Do đó, đa số các đại biểu nhất trí với việc phải trùng tu, tôn tạo, khôi phục, phát huy các di tích lịch sử gắn với hát Xoan, thờ cúng vua Hùng để tạo không gian văn hóa, môi trường diễn xướng, đảm bảo sự phát triển bền vững của di sản hát Xoan.
Tuy nhiên, việc đầu tư, tôn tạo, khôi phục các di tích này cũng không nên quá dàn trải, trước mắt cần tập trung đầu tư, khôi phục di tích tại các phường Xoan gốc. Thống kê từ phía Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ cho thấy: Hệ thống các di tích có hát Xoan truyền thống chưa được quan tâm đúng mức, phần lớn đã xuống cấp hoặc biến mất hoàn toàn do chiến tranh, thiên tai. Điều tra năm 2012 cho kết quả là 16/30 di tích có hát Xoan đã mất hoàn toàn.
Một điểm nữa cũng được các đại biểu, chuyên gia góp ý nhiều cho Đề án là chính sách đãi ngộ đối với các nghệ nhân - những báu vật nhân văn sống, nhân tố hàng đầu trong việc bảo tồn, truyền dạy hát Xoan. Họ đang lưu giữ nghệ thuật trình diễn hát Xoan nhưng đa phần các nghệ nhân tuổi đã cao, sức yếu, trí nhớ mai một, nhiều người đã mất đi. Do đó, trong Đề án cũng cần cân nhắc, đưa ra các chính sách đãi ngộ xứng đáng để các nghệ nhân yên tâm truyền dạy, duy trì hoạt động của các phường Xoan...
Đề án bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể cẩn bảo vệ khẩn cấp của nhân loại - hát Xoan Phú Thọ giai đoạn (2013-2015) định hướng đến 2020 ngoài phần mở đầu và kết luận có 3 phần nội dung được viết công phu, có tính thuyết phục, hướng vào mục tiêu then chốt là đưa hát Xoan Phú Thọ ra khỏi danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp vào năm 2015 và trở thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại; nâng cao nhận thức, lòng tự hào trong cộng đồng, trách nhiệm của các thế hệ, nhất là thế hệ trẻ trong việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa hát Xoan. Đồng thời, từng bước đưa hát Xoan trở thành thương hiệu về sản phẩm văn hóa để phát triển du lịch, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của Phú Thọ. Tổng kinh phí Phú Thọ ước tính cho việc thực hiện Đề án này là gần 200 tỷ đồng, tập trung vào 5 dự án.
Thanh Giang