Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt

Ông Nguyễn Tiến Dũng, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định cho biết, đây là hoạt động thiết thực kỷ niệm 20 năm Công ước bảo vệ Di sản Văn hóa phi vật thể của UNESCO (2003 - 2023) và đánh giá hiệu quả thực hiện Công ước đối với “Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt”. Đồng thời là dịp để các nghệ nhân ưu tú, nghệ nhân giao lưu, trực tiếp tham gia thực hành, giới thiệu những giá trị cốt lõi của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ đến với nhân dân, du khách thập phương.

Nghệ nhân Ưu tú Đặng Thúy Nga (tỉnh Lạng Sơn) chia sẻ, đây là dịp để các thanh đồng học hỏi lẫn nhau, cùng nhau tôn vinh, gìn giữ, phát huy di sản văn hóa của dân tộc; quảng bá, giúp người dân nhìn nhận đúng hơn về Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ.

Nghệ nhân Hoàng Thị Mai (tỉnh Tuyên Quang) cho rằng, việc ngành Văn hóa tổ chức chương trình "Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ" cho các thanh đồng trên cả nước tại Nam Định cho thấy sự quan tâm của các cấp chính quyền tới những sinh hoạt tín ngưỡng nói chung, tín ngưỡng thờ Mẫu nói riêng. Từ đây, các thanh đồng càng ý thức rõ hơn về bổn phận gìn giữ văn hóa dân tộc đồng thời nhận thức được việc cần phải dẫn dắt đệ tử, những người kế cận về sau trong việc thực hành và phát huy giá trị di sản.

Theo Cục Di sản văn hóa (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch), Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là một hình thức thờ cúng người Mẹ hóa thân ở các miền trời, sông nước, rừng núi được hình thành trên nền tảng của Tín ngưỡng thờ Nữ thần. Người dân thờ cúng Thánh Mẫu Liễu Hạnh cùng với các vị Thánh Mẫu cai quản miền trời, rừng, nước, những nhân vật lịch sử hoặc huyền thoại có công với nước, với dân.

Theo thư tịch và huyền thoại, Thánh Mẫu Liễu Hạnh là tiên nữ giáng trần, làm người, sau đó quy y Phật giáo, được tôn vinh là “Mẫu nghi thiên hạ”, một trong bốn vị thánh bất tử của người Việt. Từ thế kỷ XVI, Tín ngưỡng thờ Mẫu trở thành một sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội và tâm thức người dân, đáp ứng nhu cầu, khát vọng của đời sống con người.

Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt phân bố ở nhiều địa phương: Tây Bắc, Đông Bắc, Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ, Thành phố Hồ Chí Minh, lan tỏa và được thực hành ở nhiều địa phương trong cả nước.

Tỉnh Nam Định được xem là một trong những trung tâm của Tín ngưỡng thờ Mẫu với những nơi lưu giữ sự tích về sự giáng thế của Mẫu như: Phủ Dầy, Phủ Nấp và gần 600 nơi thờ cúng thánh Mẫu.

Chủ thể di sản này là thủ nhang, thanh đồng, hầu dâng, cung văn, con nhang đệ tử cùng với cộng đồng cư dân có chung một niềm tin vào quyền năng, sức mạnh tối linh, sự bảo trợ của các Mẫu, đứng đầu là Thánh Mẫu Liễu Hạnh, gắn bó với nhau thành bản hội, cùng nhau thực hành nghi lễ thờ cúng, tham gia lễ hội, lên đồng tại các phủ, điện thờ Mẫu.

Thông qua các yếu tố văn hóa dân gian như trang phục, âm nhạc, hát chầu văn, múa, diễn xướng dân gian trong lên đồng và lễ hội, người Việt thể hiện quan niệm của mình về lịch sử, di sản văn hóa, vai trò của giới và bản sắc tộc người. Sức mạnh và ý nghĩa của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ chính là đáp ứng nhu cầu và khát vọng của đời sống thường nhật của con người như cầu sức khỏe, bình an, làm ăn phát đạt…

Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt thể hiện truyền thống yêu nước, uống nước nhớ nguồn. Điều này được biểu hiện cụ thể qua hệ thống các vị thần trong điện thần Tam phủ (khoảng 70 vị thần); trong đó có nhiều vị vốn là những nhân vật lịch sử, được thần linh hóa như: Trần Hưng Đạo, Phạm Ngũ Lão, Nguyễn Xí... Khi sống, họ là những người có tài, đức, góp phần vào sự nghiệp dựng nước, bảo vệ người dân, khi mất hiển linh, là chỗ dựa tinh thần, thể hiện ý thức về cội nguồn dân tộc, giáo dục thế hệ trẻ về tinh thần yêu nước.

 Với tính "cởi mở" của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt nên mọi người đều có thể tham gia, không phân biệt xu hướng chính trị, tôn giáo, tuổi tác, giới tính, nghề nghiệp.

Nghi lễ chính, trung tâm của Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là nghi lễ lên đồng, được hiểu là một hình thức diễn xướng dân gian, thể hiện đức tin về sự giáng, nhập của các vị thần trong điện thần của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ.

Các giá đồng bao gồm: Hát văn, trang phục, múa thiêng được kết hợp một cách hài hòa, thể hiện sự giáng đồng của các vị thánh mang tính tâm linh và biểu tượng. Những người thực hành tín ngưỡng tin rằng, bằng hình thức diễn xướng này, họ có thể giao tiếp được với các đấng thần linh để gửi gắm, biểu đạt những mong muốn, khát vọng của mình thông qua các thanh đồng - người đóng vai  trò trung gian giữa con người và thần linh.