Đây là sáng kiến quan trọng và trực tiếp góp phần bảo tồn đa dạng sinh học, bảo vệ cảnh quan môi trường, cải thiện đời sống người dân, đặc biệt là mở ra những hướng hoạt động mới trong lĩnh vực quản lý tài nguyên và ứng phó biến đổi khí hậu.
Cây thị tại chùa Hưng Long, xã Ninh Nhất, thành phố Ninh Bình. Ảnh: Hải Yến/TTXVN
Lan tỏa ý tưởng xanh
Truyền thống bảo vệ, chăm sóc cây cổ thụ trong cộng đồng, trong các làng quê của Việt Nam đã có từ lâu đời, xuất phát hoàn toàn từ tinh thần tự nguyện. Theo Giáo sư, Tiến sỹ Khoa học Đặng Huy Huỳnh – Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam, cây cổ thụ là những nhân chứng lịch sử, văn hóa của đất nước, của dân tộc cần được tôn vinh và bảo vệ. Trong lớp vỏ sần sùi thô ráp của trên 6.000 cây cổ thụ được Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam công nhận là Cây Di sản Việt Nam lưu giữ cả triệu mùa Xuân cùng muôn vạn sự kiện lịch sử - văn hóa.
Vì vậy khi Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam khởi xướng sáng kiến bảo tồn cây cổ thụ với tên gọi Cây Di sản Việt Nam đã nhận được sự hưởng ứng tích cực của cộng đồng. Mọi hoạt động liên quan đến bảo tồn Cây Di sản Việt Nam đều được Hội phổ biến công khai, rộng rãi với những quy định cụ thể cùng với việc thành lập Hội đồng Cây Di sản Việt Nam.
Để được công nhận là Cây Di sản Việt Nam, cây cổ thụ phải đáp ứng được các tiêu chí: Cây mọc tự nhiên, sống trên 200 năm, cây to hùng vĩ, có hình dáng đặc sắc, có giá trị về đa dạng sinh học và môi trường, văn hóa, lịch sử. Đối với cây trồng, phải sống trên 100 năm, cây to hùng vĩ có hình dáng đặc sắc (ưu tiên các loài có giá trị cảnh quan, văn hóa, lịch sử). Cây không đạt các tiêu chí kỹ thuật trên nhưng có giá trị đặc biệt về khoa học, lịch sử, văn hóa hoặc mỹ quan cũng sẽ được xem xét.
Mở đầu sáng kiến, ngày 5/10/2010, 9 cây muỗm cổ thụ gần 1.000 tuổi ở Đền Voi Phục (Hà Nội) đã được Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam công nhận là Cây Di sản Việt Nam. Đến nay cả nước có hơn 7.000 Cây Di sản thuộc 135 loài, phân bổ trên 55 tỉnh, thành phố từ địa đầu Hà Giang đến cực nam mũi Cà Mau, từ núi cao Trường Sơn Tây Nguyên tới Côn Đảo, Trường Sa. Riêng ở các đảo, Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam đã phối hợp với các địa phương, các đơn vị khảo sát, công nhận nhiều Cây Di sản Việt Nam như quần thể cây đa ở đảo Hòn Dấu (Đồ Sơn, Hải Phòng); hai cây đa sộp trên đảo Lý Sơn (Quảng Ngãi); ba cây bàng vuông, mù u và phong ba trên đảo Trường Sa…
Trong số những cây cổ thụ được công nhận là Cây Di sản Việt Nam, có những cây đạt kỷ lục như cây samu dầu hơn 70 mét ở Vườn Quốc gia Pù Mát (Nghệ An) là cây cao nhất Việt Nam; cây cao tuổi nhất 2.200 tuổi là hai cây táu có từ thời An Dương Vương ở thành phố Việt Trì (Phú Thọ); cây đơn thân lớn nhất là cây tung ở Đắk Lắk có đường kính 6,5 mét.
Bên cạnh đó còn nhiều cây nghìn tuổi gắn liền với ý nghĩa lịch sử, văn hóa của đất nước như: cây đa 1000 tuổi ở đình Quán La (phường Xuân La, quận Tây Hồ, Hà Nội). Trong lần về thăm Xuân La tháng 11/1958, Bác Hồ đã đứng dưới bóng mát của cây cổ thụ này căn dặn cán bộ, nhân dân địa phương phải bảo vệ, gìn giữ những cây bóng mát muôn đời cho con cháu mai sau; rặng ruối 18 cây ở thôn Cam Lâm (Đường Lâm, thị xã Sơn Tây, Hà Nội) trên dưới 1000 tuổi từng là nơi vua Ngô Quyền làm chỗ buộc voi chiến, ngựa chiến sau các cuộc tập trận để chuẩn bị tiến về vùng cửa sông Bạch Đằng đánh quân Nam Hán, chấm dứt 1.000 năm Bắc thuộc; cây me cao 24 mét, đường kính thân 1,2 mét, tán lá che phủ hơn 600 mét vuông ở Bảo tàng Quang Trung (Bình Định) do ông Hồ Phi Phúc cha đẻ của ba anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ trồng cách đây hơn 200 năm.
Sau khi cây cổ thụ của địa phương được công nhận là Cây Di sản Việt Nam, một số địa phương của Hà Nam, Vĩnh Phúc, Hà Nội, Hải Phòng… đã thành lập Ban Quản lý và Quỹ Bảo vệ chăm sóc Cây Di sản. Từ năm 2013, sáng kiến bảo tồn Cây Di sản Việt Nam được Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam kết hợp với hoạt động “Đạp xe truyền thông môi trường” do Hội khởi xướng năm 2006 trở thành “Hành trình đạp xe truyền thông môi trường kết nối Cây Di sản”.
Phát huy vai trò Cây Di sản Việt Nam
Bảo tồn Cây Di sản không chỉ có giá trị tạo không gian xanh, tăng giá trị các công trình văn hóa, kiến trúc mà còn là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, là địa điểm tâm linh, văn hóa của cộng đồng. Cây Di sản trên khắp các vùng miền đã, đang và tiếp tục góp phần hình thành ý thức của cộng đồng trong việc bảo vệ nguồn gen thực vật, bảo tồn đa dạng sinh học và bảo vệ môi trường. Các hoạt động chăm sóc, bảo vệ cây di sản tại các địa phương đã giáo dục thế hệ trẻ tình yêu thiên nhiên, niềm tự hào dân tộc về truyền thống đấu tranh cách mạng của quê hương…
Đặc biệt Cây Di sản Việt Nam còn góp phần phát triển kinh tế và tạo sinh kế mới cho dân. Nhiều địa phương sau khi tổ chức công nhận Cây Di sản Việt Nam đã phát triển thành các tuyến du lịch mới. Điển hình như rừng pơ mu ở huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam. Với tuổi đời từ 300 đến gần 2.000 năm tuổi, quần thể pơ mu được đánh giá là một trong những rừng cây gỗ quý hiếm nhất còn sót lại ở vùng miền Trung - Tây Nguyên. Đường kính lớn nhất mỗi cây gần 3 m, cao gần 25 m. Trong các năm 2015 và 2018, gần 1.200 cây pơ mu trong khu rừng này đã được công nhận Cây Di sản Việt Nam. Sau khi quần thể rừng pơ mu được công nhận Cây Di sản Việt Nam, huyện Tây Giang đã mở cửa đón khách tham quan trải nghiệm hệ sinh thái rừng nguyên sinh độc đáo này.
Để nơi đây trở thành một điểm du lịch khám phá hấp dẫn, chính quyền huyện Tây Giang đã thành lập hẳn một làng mới giữa lõi rừng pơ mu. Huyện đầu tư mở con đường 8 km vào đến nơi lập làng, thay vì phải đi bộ hàng giờ đồng hồ như trước đây; xây dựng 10 ngôi nhà theo phong cách nhà truyền thống của người Cơ Tu, có một gươl (nhà làng truyền thống) để sinh hoạt cộng đồng, cũng là nơi tiếp đón du khách đến tham quan, lưu trú. Hằng năm, vào tháng 2 Dương lịch, UBND huyện phối hợp với các xã tổ chức lễ hội tạ ơn rừng với những nghi thức mang đậm dấu ấn văn hóa tâm linh truyền thống của đồng bào Cơ Tu.
Tỉnh Quảng Nam còn có cụm 3 cây ngô đồng đỏ tại dốc Suối Tình (thôn Bãi Làng, xã Tân Hiệp, thành phố Hội An) được công nhận Cây Di sản Việt Nam năm 2015. Cây ngô đồng không chỉ là biểu tượng của xứ đảo cù lao mà sản phẩm làm ra từ cây được du khách rất ưa chuộng. Những chiếc võng đan từ vỏ cây ngô đồng được ví von là sản phẩm thủ công "độc đáo nhất thế giới". UBND tỉnh Quảng Nam đã gửi hồ sơ đề nghị Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch đưa nghề đan võng ngô đồng vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Tỉnh Ninh Bình hiện có hàng chục cây cổ thụ được công nhận Cây Di sản Việt Nam. Trong đó nhiều cây có tuổi đời cao như cây thị trên 700 năm ở đình làng Phù Long (xã Gia Vân, huyện Gia Viễn); cây thị trên 500 năm tuổi, cây bàng gần 250 năm tuổi tại chùa Hưng Long (xã Ninh Nhất, thành phố Ninh Bình)… Ông Quách Mai Hồng, Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường tỉnh Ninh Bình cho biết, các Cây Di sản được công nhận đều nằm trong khuôn viên di tích đền, chùa, tạo nên quần thể di sản độc đáo mang đậm yếu tố tâm linh và giá trị văn hóa truyền thống. Việc bảo tồn và phát huy tốt sẽ giúp những địa điểm này trở thành sản phẩm du lịch sinh thái, văn hóa, tâm linh độc đáo, góp phần nâng cao thu nhập cho người dân các địa phương, tạo động lực bảo vệ môi trường.
Thành phố Đà Nẵng có 9 cây cổ thụ được công nhận là Cây Di sản Việt Nam, trong đó có cây đa Sơn Trà hơn 800 năm tuổi trên bán đảo Sơn Trà. Riêng khu danh thắng Ngũ Hành Sơn có 8 cây cổ thụ được vinh danh là Cây Di sản Việt Nam gồm cây đa sộp hơn 600 năm tuổi; cây thị cổ trên 200 năm tuổi; cụm cây bàng phía trước chùa Tam Thai, trong đó có 1 cây với tuổi đời 240 năm tuổi, 1 cây trên 350 năm tuổi và cụm 3 cây bồ kết cổ thụ; cây sứ hoa trắng có tuổi đời trên 400 năm...
Các cây cổ thụ được vinh danh tại thành phố Đà Nẵng nằm trong thảm thực vật vùng núi và bán đảo, là mắt xích quan trọng trong chuỗi thức ăn của các loài sinh vật, góp phần làm phong phú nguồn tài nguyên đa dạng sinh học. Cây đa Sơn Trà là nguồn sống của quần thể Voọc chà vá chân nâu - một loài linh trưởng đặc hữu Đông Dương tại bán đảo Sơn Trà được phát hiện đầu tiên vào năm 1771. Ngoài ra, cây còn là nơi sống và thức ăn của một số loài chim và thú nhỏ. Về giá trị sinh học, cây đa Sơn Trà nằm trong quần thể đa cổ thụ có tuổi đời hàng trăm năm tại Khu Bảo tồn thiên nhiên trên bán đảo Sơn Trà, đây là Cây Di sản đầu tiên của thành phố có ý nghĩa trong việc nâng cao giá trị của khu rừng già Sơn Trà tạo nên một quần thể thiên nhiên sinh động cho việc bảo tồn và phát triển thảm thực vật.
Đa dạng sinh học là vốn tự nhiên quan trọng góp phần phát triển nhiều ngành kinh tế, đặc biệt là ngành Du lịch. Theo Ban Quản lý bán đảo Sơn Trà và các bãi biển du lịch Đà Nẵng, lượng khách đến tham quan du lịch tại bán đảo ngày càng tăng trong những năm gần đây, trong đó rất đông du khách ghé thăm Cây Di sản Việt Nam.