Mong muốn xây dựng Sa Pa trở thành một đô thị du lịch sinh thái thân thiện với cảnh quan môi trường tự nhiên và đời sống văn hóa đa dân tộc bản địa, đồng thời mang nét kiến trúc hiện đại, khoa học, UBND tỉnh Lào Cai đã hợp tác với các chuyên gia Trường Đại học Boóc-đô 3 và chính quyền vùng A qui ten (Pháp), trong hai năm, tiến hành khảo sát thực tế, đo đạc tỉ mỉ từng khu phố, căn nhà, con đường, hàng cây xanh... để quy hoạch, đưa ra quy chế đô thị Sa Pa.
Quy chế được Bộ Xây dựng và UBND tỉnh Lào Cai đánh giá cao, đáp ứng yêu cầu nâng cao chất lượng đô thị và thẩm mỹ kiến trúc của khu phố nhà ở, khu trung tâm, các khu phố xanh; đồng thời bảo vệ hiệu quả các danh thắng bản làng đồng bào dân tộc bản địa trong quá trình phát triển đô thị Sa Pa.
Quy chế đô thị Sa Pa đã được UBND tỉnh Lào Cai công bố theo Quyết định số 498/QĐ-UBND ngày 8/9/2004, bao gồm sáu qui tắc định hướng nhằm ngăn ngừa việc xây dựng nhà ở, khách sạn, công trình kiến trúc theo kiểu tự phát, trong đó đặc biệt khống chế nghiêm ngặt về mật độ xây dựng, chiều cao công trình và vật liệu xây dựng, để bảo vệ cảnh quan, môi trường, văn hóa đặc trưng của Sa Pa. Cụ thể, các công trình kiến trúc, nhà ở phải có mái dốc; mật độ xây dựng tối đa từ 60- 80% tùy theo diện tích lô đất; đối với khu phố cổ thị trấn Sa Pa, chiều cao công trình tối đa là 14,5 m (kể cả mái), còn đối với khu ngoại vi, chiều cao công trình tối đa là 9,5 m. Theo quy chế, cần phải phá bỏ tám công trình “phản” kiến trúc, cảnh quan ở phố Cầu Mây, Phan Xi Păng; hạ độ cao của 12 công trình do chắn tầm nhìn ở các phố Mường Hoa, Thạch Sơn, Thác Bạc...
Tuy nhiên, qua sáu năm thực hiện quy chế, không những không thực hiện được các yêu cầu trên mà tình trạng vi phạm quy chế có chiều hướng gia tăng. Do sức hút từ du lịch và các chính sách ưu đãi thu hút đầu tư của tỉnh Lào Cai, rất nhiều tổ chức, cá nhân đã “đổ tiền” vào Sa Pa xây cất khách sạn, nhà nghỉ, khu vui chơi giải trí... Họ mua gom đất đai của dân địa phương, chọn lựa những vị trí đắc địa để xây khách sạn, nhà nghỉ. Chạy theo lợi nhuận, chủ đầu tư xây công trình cao tầng để tăng số phòng ốc, giảm suất đầu tư, dẫn đến vi phạm quy chế đô thị đã ban hành.
Thấy các “đại gia” làm được, người dân địa phương cũng “làm liều” cơi nới vi phạm chỉ giới, xây nhà ống cao tầng vi phạm quy chế đô thị. Phổ biến nhất là tình trạng làm nhà không giấy phép, hoặc cố tình làm sai nội dung ghi trong giấy phép. Theo thống kê của Phòng quản lý đô thị Sa Pa, trong năm 2010, đã xử lý 124 công trình vi phạm, trong đó xây dựng sai giấy phép là 16 trường hợp, xây dựng không có giấy phép là 94 trường hợp. Sáu tháng đầu năm nay, cơ quan chức năng đã xử lý 61 công trình, trong đó có 42 trường hợp không giấy phép và 11 trường hợp sai giấy phép. Đây mới chỉ là những trường hợp bị xử phạt, còn nhiều trường hợp vi phạm khác san gạt đất, đục vách đá, xâm hại đến cảnh quan, môi trường chưa được xử lý hành chính.
Thị trấn Sa Pa nổi tiếng với khí hậu ôn đới quanh năm mát mẻ, cảnh quan núi non hùng vĩ, với đỉnh Phan Xi Păng cao 3.143 mét, được coi là “nóc nhà Đông Dương”. Các bản làng đồng bào dân tộc thiểu số nguyên sơ, đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Sa Pa là một trong những địa chỉ du lịch hấp dẫn du khách trong và ngoài nước ở tầm quốc gia. Trước đây, người Pháp đã phân chia thành từng khu vực, xây dựng tại đây hơn 200 biệt thự lớn nhỏ, làm nơi nghỉ mát, an dưỡng hấp dẫn nhất nhì xứ Đông Dương thời ấy. Trải qua thăng trầm lịch sử, các biệt thự kiến trúc kiểu Pháp rất đẹp ở Sa Pa đã bị tàn phá, hiện chỉ còn khoảng hơn chục chiếc đã xuống cấp, nằm ở khu khách sạn Công đoàn, Trung tâm thông tin du lịch, Trạm khí tượng...
Lục Văn Toán