Làng Rạch (xã Hồng Quang, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định) vốn được biết đến là một trong những phường rối nước nổi tiếng, lâu đời. Trải qua bao thăng trầm, phường rối làng Rạch vẫn sống động trong mỗi tích trò, bởi người dân nơi đây luôn có ý thức giữ gìn, phát huy loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo này.
Lịch sử lâu đời
Ra đời vào khoảng 10 thế kỷ trước ở vùng châu thổ sông Hồng, múa rối nước là loại hình nghệ thuật đặc sắc mang tính chất bản địa. Phường rối làng Rạch (trước đây là làng Bàn Thạch) cũng được hình thành và phát triển từ rất lâu đời với tên gọi là phường rối nước Nam Chấn.
|
Múa rối nước - loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc được nhiều người quan tâm. Ảnh: Lê Phú |
Theo lời ông Phạm Văn Yêm (thôn Rạch), trước đây phường rối thường diễn các tích trò ở ao làng để phục vụ các lễ hội lớn của làng. Buồng trò là các buồng tre nứa, mành che bằng vải xanh thêu 4 chữ “Quốc trung hữu Thánh” tức là trung với nước và cung phụng thánh. Tới năm 1987, làng đã xây dựng được đình múa rối nước (thủy đình), rộng 2.080 m2 để thuận tiện cho việc biểu diễn. Các nghệ nhân cũng có sáng kiến làm thủy đình di động để tiện trong việc đi biểu diễn ở những nơi xa.
Theo tập tục từ lâu đời của các nghệ nhân phường rối, thì trước và sau mỗi buổi biểu diễn, khi hạ trò và cất con trò đi, đều phải làm lễ tạ gọi là ổi rỗi để xin Thành Hoàng làng linh ứng giúp cho buổi diễn hôm đó diễn ra tốt đẹp, các con rối không bị hỏng hóc, bị gãy hay bị nổi. Con trò cũng có nhiều loại và phụ thuộc vào từng tích trò khác nhau như chú tễu, cô tiên, con ếch, con rồng... Với mỗi tích trò, những con trò lại được tạo nên với những hình dáng khác nhau phù hợp với tích trò đó.
Người dân nơi đây rất có ý thức trong việc truyền nghề cho con, cháu, tuy nhiên trước đây nghề này không được truyền cho con gái. Theo các cụ cao niên trong phường rối thì con gái không được theo nghề này do nhiều yếu tố như đặc thù công việc luôn phải ngâm mình dưới nước; cũng có người lo con gái được truyền nghề khi đi lấy chồng sẽ mang bí quyết nghề truyền thống làng mình đi những nơi khác. Nhưng giờ đây nghề này lại được truyền cho cả con gái và phường rối của làng hiện cũng có nữ giới tham gia vào việc hát thoại.
Thổi hồn vào các tích trò cũ
Theo ông Đặng Văn Khuể, phường rối hiện có khoảng gần 1.000 con trò với hơn 40 tích trò khác nhau. Các tích trò này phần lớn từ xa xưa truyền lại. Tuy nhiên, cũng có rất nhiều tích trò là do các nghệ nhân trong làng nghiên cứu, dàn dựng lại sao cho phù hợp và tăng thêm phần đặc sắc, hấp dẫn.
Một số tích thường được diễn nhiều ở phường rối như: Tích “Trưng Trắc - Trưng Nhị”, tích “Trần Hưng Đạo”, tích “Khởi nghĩa Lam Sơn”, tích “Đánh đồn bốt” (thời kỳ kháng chiến chống Pháp), tích “Bắn máy bay” và tích “Bắt giặc lái” (thời kỳ kháng chiến chống Mỹ)... Mỗi thời kỳ, giai đoạn lịch sử, đều được các nghệ nhân sáng tác ra những tích khác nhau. Bên cạnh đó, còn có các tích trò: Kéo cá dâng hoa, Dệt vải, Xay thóc giã gạo, Tế thần, Tiên leo cầu, Múa công, Cáo bắt vịt, Câu ếch, Múa sư tử, Đánh đu, Đánh vật, Lân tranh cầu, Đua thuyền...
Phường rối làng Rạch hiện có 20 người, trong đó người cao tuổi nhất là cụ Phan Văn Niệm (83 tuổi), 3 người trẻ nhất đều ở độ tuổi 17. Ban nhạc của phường gồm 5 người sử dụng các loại nhạc cụ: Trống, chiêng, nhị, sáo và hát lời thoại. Trước đây, lời thoại thường do các nghệ nhân điều khiển con trò hát, song sau này phát triển lên thì có một ban nhạc riêng để hát lời thoại và chơi nhạc cụ. Mỗi buổi biểu diễn thường phải có 12 người xuống nước để điều khiển con trò và 2 người bên trên có nhiệm vụ sắp con trò. Mỗi tích trò có thời gian khoảng từ 10 -15 phút. Thời gian diễn các tích trò không được kéo dài vì nó sẽ khiến tích trò kém phần sinh động, các con trò không được nhanh và linh hoạt.
Hiện làng Rạch còn có một xưởng tạo hình chuyên làm các con trò để phục vụ việc biểu diễn của phường rối nước. Bên cạnh đó, xưởng tạo hình này cũng là nơi chế tác các con trò cho các phường rối xung quanh như phường rối Nguyên Xá (Thái Bình) hay Nhà hát múa rối nước Việt Nam.
Múa rối nước làng Rạch đã trải qua nhiều thăng trầm và có giai đoạn tưởng chừng bị lụi tàn. Song với lòng nhiệt tình, yêu nghề và ý thức giữ gìn một nét đẹp văn hóa của làng, một loại hình nghệ thuật đặc sắc của dân tộc, mà rối nước Nam Chấn không những không bị mai một mà vẫn vững bước cùng các nghệ nhân để đến với người dân mọi miền. Ngày nay, rối nước làng Rạch cũng đang gặp nhiều khó khăn trong vấn đề kinh phí nhằm duy trì hoạt động. Rối nước cần được sự quan tâm hơn nữa từ xã hội để có thể bảo tồn và phát huy nó như một môn nghệ thuật truyền thống đặc sắc của dân tộc.
Từng ngày, bằng niềm đam mê, nhiệt huyết với nghề múa rối nước, các nghệ nhân nơi đây đang không ngừng tìm tòi, sáng tạo, cải tiến sao cho các tích trò, cố gắng gìn giữ, truyền lại cho các thế hệ mai sau một di sản văn hóa quí giá của dân tộc.
Thùy Dung