Về làng Đức Bác (Sông Lô - Vĩnh Phúc), nhắc đến nghệ nhân Nguyễn Văn Phấn, khắp thôn trên làng dưới ai cũng biết. Dù đã bước sang tuổi "xưa nay hiếm", nhưng ông vẫn say mê những điệu hát trống quân với mong ước gìn giữ, bảo tồn những làn điệu trống quân truyền thống, vốn là nét độc đáo của người dân Đức Bác, cho thế hệ trẻ mai sau.
Cụ Nguyễn Văn Phấn đã bước sang tuổi 95 nhưng vẫn còn minh mẫn. Biết có người đến hỏi chuyện về hát trống quân, cụ rất phấn khởi. Cụ kéo chúng tôi vào trong căn phòng nhỏ chứa đầy vật dụng cụ dùng làm nhạc cụ, làm kỷ niệm đi hát ngày xưa. Những bộ quần áo dài, những quyển sổ ghi chép bài hát, chiếc trống được cụ nâng niu, cất giữ cẩn thận để khi có dịp đem ra hát và cho mọi người xem. Dù giọng hát không còn cao và trong như ngày xưa nhưng cụ vẫn nhiệt tình hát cho chúng tôi nghe những khúc hát trống quân Đức Bác vang danh một thời. Vừa hát cụ vừa đánh trống, nhún chân, uốn tay như đang biểu diễn trên đình làng vậy, rằng: "Đi đâu từ sớm đến giờ/ Để cho anh đợi anh chờ anh mong/ Bên em còn dở hội chùa/ Cho nên em phải đi trưa thế này"... Cụ bảo, đã lâu cụ không được hát trống quân, hôm nay được hát trong người như giải tỏa được bao nỗi niềm, nhớ lại một thời yêu đương, trai trẻ...
Cụ Phấn kể cho chúng tôi một truyền thuyết đã được lưu truyền gắn liền với môn nghệ thuật văn hóa dân gian đặc sắc này. Ngày xưa, khi người Ðức Bác tập hợp xuống bãi bồi ven sông Lô tạo thành cái xóm nhỏ Trại Lép, cuộc sống dần thay đổi xuôi ngược theo con nước trên dòng sông Lô. Rồi một ngày, lũ sông Lô ồ ạt hung dữ đã lấy đi một phần đất của người Kẻ Lép (nay cắt sang bên huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ). Trên đất ấy có một cô bé được mẹ sinh ra trong giấc mộng, lớn lên theo Bà Trưng đi đánh giặc (nàng xưng là Nương công chúa). Thắng giặc trở về, nàng "hóa" trên phần đất của Kẻ Lép.
Thấy thiêng, dân Kẻ Lép sang Phù Ninh xin tên nàng về lập đền thờ. Từ đó hai làng ven sông của Phù Ninh và Ðức Bác có quan hệ mật thiết, để hàng năm người Ðức Bác đón người Phù Ninh sang sông làm lễ cầu hạnh phúc, bình an và lễ hội khai xuân Cầu Ðinh diễn ra đầu tháng Giêng hằng năm bắt đầu từ đó. Trong lễ hội, các chàng trai Ðức Bác mặc quần trắng, áo trắng, đầu buộc khăn đỏ, đai lưng đỏ, đeo trống, kéo nhau ra bến quán đón đào sang hội. Lễ rước đón bằng các làn điệu dân ca mà người ta vẫn hay gọi là hát trống quân Ðức Bác. Hát trống quân Ðức Bác là cuộc diễu hành nghệ thuật trao duyên mà không gian diễu hành bằng lời hát đối ứng giữa nam (kép) và nữ (đào) diễn ra suốt từ bến quán đến làng xóm, và về đến cửa đình của làng mới mãn cuộc đối đáp đôi bên. Mỗi dây thành một tốp, mỗi tốp thường có 3 kép Ðức Bác và 3 đào Phù Ninh. Họ di chuyển chậm theo những khúc hát đẩy đưa, trong những vòng tròn vây hãm của những chàng trai Ðức Bác quanh những cô gái Phù Ninh. Cụ bảo, bây giờ Ðức Bác đã tự làm được hết, không phải đón đào bên Phù Ninh sang nữa...
Nhấp chén trà xanh, cụ Phấn tâm sự: “Trong làng, xã bây giờ những người am hiểu về hát trống quân không còn nhiều, thế hệ trẻ thì nhiều người hầu như không nói gì đến hát trống quân nữa… còn bản thân mình đã già chẳng biết lúc nào về với cõi âm, chỉ sợ khi mình nhắm mắt xuôi tay rồi thì chẳng ai biết đến hát trống quân nữa, như thế thì có tội với tổ tiên ”. Cụ nuối tiếc, ước gì đôi chân còn khỏe, đôi tay còn nhanh nhẹn để có thể đi hát, đi dạy những lớp trẻ yêu thích trống quân của quê hương. Vì cuộc sống mưu sinh mà trong gia đình cụ không có ai theo đuổi được điệu hát trống quân như cụ.
Rời Đức Bác, mang trong lòng sự quyến luyến với những khúc hát trống quân và về con người dành cả đời cho những điệu hát dân gian, chúng tôi hi vọng vào mùa hội năm sau trở về Đức Bác lại được nghe điệu hát trống quân vang lên.
Nguyễn Thị Thảo