Vâng đúng vậy, dẫu có lẽ chưa bao giờ những người làm công tác dịch thuật, đặc biệt là những dịch giả trẻ lại thấy được an ủi như trong Hội nghị các nhà văn trẻ thành phố lần này khi được tham dự và nói lên những suy nghĩ của mình, nhưng đúng là con số này vẫn quá ít ỏi. Tại sao vậy? Phải chăng những người làm công tác dịch thuật không thuyết phục được những người sáng tác rằng họ cũng đồng hành song song cùng các nhà văn, cũng tích cực lao động và làm việc trí óc không thua kém? Hay lượng công việc của các dịch giả vẫn quá ít ỏi trong thị trường xuất bản ở nước ta suốt nhiều năm qua, cũng như hiện nay? Câu trả lời tất nhiên là không. Tuy nhiên ở đây tôi - một người cũng làm công tác dịch thuật - chỉ xin được nhắc tới một chức năng nhỏ mà các tác phẩm dịch đã, đang và vẫn tiếp tục làm được: Đó là quảng bá văn học qua tác phẩm dịch ở cả hai chiều: Đưa văn học nước ngoài vào Việt Nam và giới thiệu văn học Việt Nam ra nước ngoài.
Vậy chị thấy rằng trong những năm qua, văn học nước ngoài đã được đưa vào Việt Nam như thế nào, nhất là khi bản thân chị lại là người làm công tác dịch thuật?
Nếu điểm lại số lượng các tác phẩm nước ngoài được mua bản quyền, dịch và xuất bản ra tiếng Việt ở nước ta từ khi Việt Nam ký Công ước Berne về việc tôn trọng bản quyền tác giả, thì số lượng tác phẩm văn học dịch phải chiếm tới 50%. Hiện nay, 2/3 công việc của các công ty xuất bản tư nhân và ít nhất là trên 1/2 đầu sách xuất bản của các NXB lớn cũng đều là tác phẩm văn học dịch, trong đó tác phẩm văn học dịch nước ngoài vẫn luôn chiếm ưu thế áp đảo. Bên cạnh việc góp phần bảo đảm đủ nguồn sách xuất bản hàng năm, đáp ứng nhu cầu của độc giả trong nước, các tác phẩm văn học dịch còn góp một phần vào việc giới thiệu nền văn hóa của các nước bạn với độc giả Việt Nam. Nhờ đó, người đọc Việt Nam mới hiểu được một cách cặn kẽ và cụ thể từng dòng sách văn học như: Dòng văn học Ling Lei (Trung Quốc), dòng văn học fantasy (Mỹ), dòng văn học chicklit (Mỹ, Anh)...
Việc giới thiệu các tác phẩm văn học dịch nước ngoài suốt nhiều năm qua khiến chúng ta đã xóa bỏ được khoảng cách với thị trường xuất bản thế giới. Phần lớn các tác phẩm văn học nước ngoài nổi tiếng đều được dịch và phát hành nhanh chóng, chỉ sau bản sách gốc vài tháng, thậm chí còn tiến hành phát hành song song như các series Harry Potter (tác giả Anh J.K. Rowling), Percy Jackson (tác giả Mỹ Rick Riordan), series truyện về ma cà rồng như Chạng vạng, Trăng non, Nhật thực, Hừng đông (tác giả Mỹ Stephenie Meyer)... được đông đảo bạn đọc nước ta đón nhận nồng nhiệt và rất yêu thích.
Bên cạnh những câu chuyện, những nhân vật tưởng tượng trong các tác phẩm văn học dịch, bạn đọc còn có thể mường tượng được phần nào về bối cảnh xã hội, con người hiện đại và cuộc sống xã hội của họ nói chung, và vài nét văn hóa, địa lý... của nước xuất bản tác phẩm đó. Chẳng hạn tiểu thuyết Tôi là Lưu Nhảy Vọt, Điện thoại di động của nhà văn Trung Quốc Lưu Chấn Vân đã khắc họa được bức tranh xã hội hiện đại ở nước này dưới ngòi bút hài hước châm biếm. Hoặc qua các tác phẩm văn học của nhà văn Trung Quốc Mạc Ngôn, chúng ta có thể hiểu được phần nào con người, cuộc sống và đặc trưng nổi bật ở vùng đất Cao Mật quê hương ông...
Ngoài ra, các tác phẩm văn học dịch được giới thiệu thường xuyên và đầy đủ sẽ cung cấp cho các nhà chuyên môn (nhà văn, nhà phê bình văn học, các độc giả trí thức...) cái nhìn khái quát về từng dòng văn học cùng những đặc điểm rõ nét của chúng. Không có gì sát thực hơn việc tìm hiểu từng dòng văn học qua chính những tác phẩm này.
Còn văn học Việt Nam đến với bạn đọc nước ngoài thì sao?
Đúng là không thể so sánh về số lượng cũng như đề tài, thể loại của tác phẩm văn học dịch nước ngoài đã và đang được xuất bản bằng tiếng Việt ở nước ta với việc dịch các tác phẩm văn học Việt Nam ra tiếng nước ngoài rồi xuất bản, bởi số tác phẩm được dịch ra tiếng nước ngoài và xuất bản, phát hành ra thị trường văn hóa đọc quốc tế chỉ đếm được trên đầu ngón tay. Việc xuất khẩu các tác phẩm văn học Việt Nam từ trước tới nay vẫn chưa có một lộ trình chính thức chuyên nghiệp và một kế hoạch cụ thể, dài hơi cho 5 năm, 10 năm, 20 năm... cũng như chưa có một hoạch định cụ thể từ phía các cơ quan chức năng nhằm quảng bá văn học Việt Nam đúng lúc, đúng chỗ, đúng người, đúng thời điểm. Việc dịch các tác phẩm văn học Việt Nam ra các ngôn ngữ khác trước đây phần lớn chỉ được thực hiện một cách đơn lẻ, mang tính chủ quan vì quen biết, vì mối quan hệ cá nhân với các nhà xuất bản nước ngoài hoặc vì sự yêu thích của các dịch giả đối với tác phẩm hoặc với tác giả. Đây rõ ràng là một thực trạng rất đáng buồn cho việc “xuất khẩu” văn học Việt Nam ra nước ngoài.
Vậy, theo chị, đâu là những khó khăn cũng như rào cản mà văn học Việt Nam chưa thể quảng bá rộng rãi ra quốc tế ?
Trả lời câu hỏi này, tôi xin được nêu một ví dụ rất cụ thể thế này. Tôi từng có cơ hội được làm việc nhiều với giới xuất bản Trung Quốc nhưng rất buồn khi không một NXB nào của nước bạn hay biết bất kỳ thông tin về tác phẩm văn học nào của Việt Nam cũng như bất kỳ tên tuổi một nhà văn Việt Nam nào. Tại sao lại như vậy? Câu trả lời từ phía bạn rất đơn giản: Không có NXB hoặc đơn vị xuất bản nào của Việt Nam chào mời tác phẩm văn học Việt Nam, không có lấy một nội dung tóm tắt bằng tiếng Hoa hoặc tiếng Anh về các nhà văn và tác phẩm văn học đương đại Việt Nam. Trong khi đó số lượng các tác phẩm văn học Việt Nam đã được các NXB phương Tây dịch và xuất bản cũng chỉ đếm được trên đầu ngón tay và không được quảng bá rộng rãi trên một trang web hoặc bất kỳ phương tiện truyền thông chính thống nào để giới xuất bản nước ngoài tham khảo và so sánh khi cần tìm hiểu. Điều này tạo nên một rào cản quá lớn trong việc tìm hiểu bức tranh xuất bản văn học Việt Nam nói riêng và bức tranh toàn cảnh về xuất bản Việt Nam nói chung. Vì vậy khi một đơn vị xuất bản nào của phía Trung Quốc muốn tìm hiểu và lựa chọn tác phẩm văn học Việt Nam để hỏi mua bản quyền và dịch ra tiếng nước họ, họ không biết căn cứ vào đâu và công cuộc tìm kiếm này chẳng khác nào "mò kim đáy biển".
Điều này dẫn đến các nhà văn Việt Nam và giới xuất bản Việt Nam chịu rất nhiều thiệt thòi cả về kinh tế, tinh thần và vị thế trên thị trường xuất bản quốc tế. Các độc giả nước ngoài cũng không có cơ hội tiếp cận với văn chương Việt Nam, ít cơ hội tìm hiểu kiến thức về đất nước, con người, văn hóa, du lịch, lịch sử... Việt Nam. Đó là chưa kể thiếu hụt một lượng lớn vốn phải có của các tác phẩm văn học Việt trên thị trường xuất bản quốc tế sẽ tạo nên một khoảng trống lớn, khiến văn học của nhiều nước được dịp nhảy vào lấp chỗ và cạnh tranh. Tự mình đánh mất cơ hội để thể hiện mình (thể hiện cả nền văn hóa, lịch sử của cả một dân tộc) thông qua các trang sách văn học Việt là một việc làm vô cùng đáng tiếc.
Vậy theo chị, các ngành chức năng cần có những tác động tích cực nào để có thể đưa nền văn học nước nhà tiến ra bên ngoài hoặc ít nhất cũng để ngành xuất bản có thêm cơ hội quảng bá văn học Việt Nam ra thế giới?
Đã tới lúc giới xuất bản Việt Nam và các cơ quan chức năng cần dành nhiều thời gian quan tâm tới việc xuất khẩu tác phẩm văn học Việt Nam. Việc quảng bá văn học Việt ra nước ngoài cần có một lộ trình dài và kĩ lưỡng, cần tập hợp được một đội ngũ các dịch giả giỏi và chuyên tâm với nghề, hoạt động dưới một Quỹ quảng bá văn học Việt hoặc một Quỹ dịch thuật chuyên nghiệp để họ yên tâm làm việc trong khi đã bảo đảm được về đời sống kinh tế cho gia đình. Hình ảnh về con người, văn hóa, đất nước, lịch sử Việt Nam có được truyền bá một cách đầy đủ, phong phú, sinh động và giàu sức thuyết phục hay không bên cạnh nhờ vào văn phong tài hoa, khéo léo của các nhà văn Việt Nam cũng còn phải nhờ vào khả năng chuyển ngữ chính xác, tinh tường và sinh động của đội ngũ dịch giả. Hãy quan tâm đúng mức tới văn chương Việt Nam. Điều này không đơn thuần chỉ mang tính chất giải trí, là bài toán kinh tế, giành lại thị phần xuất bản... mà nhiều khi còn chính là con đường tìm lại và khẳng định sự tự tôn và niềm tự hào dân tộc, xác lập vị thế và chỗ đứng vững chắc của người Việt trên trường quốc tế.
Xin cảm ơn chị và chúc chị thành công hơn nữa với công việc dịch thuật của mình!
X.P (Thực hiện)