Tào Mạt - “vua chèo đất Bắc”

Có thể nói, Tào Mạt có riêng một lối làm chèo, băng lối riêng ấy, chèo bao giờ cũng có một dung mạo đẹp cổ điển, dung dị, dân dã. Nghệ sĩ nhân dân Tào Mạt tên thật là Nguyễn Duy Thục, sinh ngày 23/11/1930, tại xã Hữu Bằng, huyện Thạch Thất, Hà Tây, nay là Hà Nội. Ông tham gia hoạt động cách mạng từ năm 1942, khi mới 12 tuổi.

Tào Mạt đặc biệt yêu thích văn học Hán-Nôm và tự học để nghiên cứu. Cuộc đời của ông đã gắn bó với nghệ thuật chèo. Ông tâm huyết với nền nghệ thuật dân gian truyền thống của dân tộc và thổi hồn thời đại vào trong từng vở diễn. Các tác phẩm của ông kết hợp nhuần nhuyễn giữa phương pháp hiện thực với yếu tố dân gian. Trên cơ sở các làn điệu chèo truyền thống, ông sáng tạo ra những làn điệu mới để chuyển tải một cách hiện đại hơn nội dung tư tưởng. Ông cũng là người góp phần đào tạo đội ngũ nghệ nhân chèo.

Bộ chèo “Bài ca giữ nước” (1979-1985) là đỉnh cao trong số các tác phẩm của Tào Mạt và được giới chuyên môn đánh giá là một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của nghệ thuật chèo nói riêng và nghệ thuật sân khấu hiện đại Việt Nam nói chung.

“Bài ca giữ nước” nói về những người anh hùng giữ nước của Việt Nam dưới triều đại nhà Lý, gồm 3 phần: “Lý Thánh Tông tuyển hiền”, “Ỷ Lan nhiếp chính” và “Lý Nhân Tông học làm vua”. Tác phẩm đã toát lên tinh thần yêu nước, độc lập dân tộc, tính dân chủ, ý thức công dân hiện đại, tính nhân văn sâu sắc làm rung động lòng người và tác động sâu sắc tới xã hội.

Ông đã xây dựng nhân vật Hề Hoạn với những lớp trò, lời thoại đặc sắc có thể sánh ngang với những nhân vật tiêu biểu của chèo truyền thống. Ông đã kết hợp tinh tế giữa truyền thống và hiện đại trong hình thức nghệ thuật, bảo đảm sự hài hòa giữa nội dung và hình thức, tạo cho tác phẩm những giá trị cao trên cả ba mặt: triết học, nghệ thuật và nhân văn. “Bài ca giữ nước” đã khẳng định tài năng của Tào Mạt và đưa ông vào hàng những người viết kịch bản chèo hay nhất Việt Nam.

Nhà phê bình sân khấu Nguyễn Văn Thành đánh giá: “Bộ chèo này cùng tập thể những nghệ sĩ cộng tác với Tào Mạt ở Đoàn chèo Tổng cục Hậu cần làm nên một điều kỳ diệu và tìm hướng đi cho chèo đang lúng túng trong khủng hoảng sáng tạo… Đây là một vở chèo hấp dẫn, đặc sánh hương vị chèo cổ”.

Tào Mạt là người có trí nhớ tuyệt vời và có cách sáng tác vô cùng độc đáo. Các vở kịch của ông đều được sáng tác dưới hình thức truyền miệng. Sau khi phân vai, ông đọc lời cho từng nghệ sĩ chép theo vai diễn của mình và lúc dựng kịch thì mọi người đều đã thuộc lời. Dù trong tay không có kịch bản nhưng khi diễn viên đọc sai chỉ một từ là ông “sửa” ngay.

Tào Mạt còn viết lời cho bài hát nổi tiếng “Bước chân trên dải Trường Sơn” của nhạc sĩ Vũ Trọng Hối. Bài hát được coi là “quân ca của người lính Trường Sơn”.

Những đóng góp của Tào Mạt đã tạo nên một sức sống mới cho nghệ thuật chèo hiện đại Việt Nam. Ông để lại khoảng 20 kịch bản, chủ yếu là chèo. Các tác phẩm chính: “Cái ba lô” (kịch, 1958); “Chị Tâm bến Cốc” (chèo, 1960); “Trong phòng trực chiến” (kịch, 1965); “Đường về trận địa” (chèo, 1966); “Đỉnh cao phía trước” (kịch, 1967); “Nguyễn Viết Xuân” (chèo, 1970); Bộ chèo “Bài ca giữ nước” (1979-1985); “Những lời tâm huyết” (tiểu luận, 1993); “Thơ chữ Hán Tào Mạt” (1994).

Ông mất ngày 13/4/1993, tại Hà Nội. Ông đã được Nhà nước phong tặng Nghệ sĩ nhân dân và truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 1996.