Theo nhà bình luận Michael Peck trên trang National Interest, khủng hoảng bắt đầu từ cuộc xâm lược của Anh, Pháp và Israel nhằm chiếm kênh đào Suez. Nó kết thúc sau khi Liên Xô đe dọa tấn công hạt nhân và Mỹ cảnh báo cấm vận đối với 3 quốc gia trên.
Cuộc tấn công của Anh và Pháp nhằm vào kênh đào Suez, diễn ra đồng thời với cuộc chiến tranh giữa Israel và Ai Cập năm 1956, là một trong những cuộc xung đột lạ lùng nhất trong lịch sử. Cuộc khủng hoảng bắt đầu liên quan đến việc ai là chủ sở hữu kênh đào Suez, cửa ngõ giữa châu Âu và châu Á. Tháng 7/1956, Tổng thống Ai Cập Gamal Abdel Nasser tuyên bố sẽ quốc hữu hóa kênh đào này, vốn vẫn nằm dưới quyền kiểm soát của các cổ đông châu Âu, cho dù Ai Cập đã giành được độc lập từ Anh (tình huống tương tự sau đó được Mỹ áp dụng đối với kênh đào Panama). Quyết định của ông Nasser đến từ việc Mỹ cắt viện trợ, sau khi Ai Cập ký một thỏa thuận vũ khí lớn với Liên bang Xô viết. Ngoài ra, Ai Cập cũng muốn có tiền để xây đập Aswan của họ.
Tàu sân bay Anh HMS Albion chuẩn bị tiến hành các cuộc không kích Ai Cập tháng 11/1956. Ảnh: Imperial War Museum |
Phản ứng của ông Nasser rất đơn giản: nếu Mỹ và Anh không tài trợ cho đập Aswan, Ai Cập sau đó sẽ quốc hữu hóa kênh đào Suez và sử dụng các khoản thu phí để xây dựng đập trên. Thật không may, ông đã quên một nguyên tắc cơ bản của lịch sử: không có gì nguy hiểm hơn một đế chế đang suy giảm. Năm 1956, Anh và Pháp là hai đế quốc đã suy giảm do bị tàn phá bởi Chiến tranh Thế giới thứ 2, nhưng họ không chịu thừa nhận điều này, trong khi Mỹ và Liên Xô trở thành những cường quốc thống trị trên thế giới.
Với Anh, kênh đào Suez là một biểu tượng uy tín của đế quốc, đồng thời là huyết mạch đối với các căn cứ của họ tại Trung Đông và Vịnh Ba Tư. Với Pháp, vấn đề liên quan đến kênh đào thì ít mà quan trọng hơn là về ông Nasser, người bị họ cáo buộc cung cấp vũ khí cho lực lượng nổi dậy Algeria đấu tranh giành độc lập từ Pháp.
Trong khi đó, cuộc xung đột Arab-Israel vẫn “âm ỉ cháy”. Sau khi Israel giành độc lập năm 1948, Ai Cập được cho là đã tài trợ cho các cuộc tấn công từ Sinai vào lãnh thổ Israel, khiến nước này lập tức trả đũa. Israel cho rằng chiến tranh với Ai Cập là không thể tránh khỏi và muốn ngăn chặn Ai Cập phong tỏa eo biển Tiran, vốn giúp cho các tàu Israel ra khỏi Biển Đỏ để giao thương với châu Phi và châu Á.
Do đó, Pháp, Anh và Israel đã ấp ủ kế hoạch được gọi là "Nghị định thư Sèvres". Theo kế hoạch này, Israel sẽ xâm chiếm bán đảo Sinai do Ai Cập kiểm soát. Sau đó, với lý do bảo vệ kênh đào, Anh và Pháp sẽ ra tối hậu thư cho Israel và Ai Cập rút quân khỏi đó. Nếu Ai Cập từ chối, liên quân Anh - Pháp sẽ tấn công giành quyền kiểm soát kênh đào, khiến Tổng thống Ai Cập bị lật đổ. Như vậy, quyền kiểm soát kênh đào Suez của châu Âu được khôi phục.
Cuộc chiến đã nổ ra ngày 29/10/1956 bằng chiến dịch Kadesh dưới sự chỉ huy Tổng tham mưu trưởng Israel Moshe Dayan. Các máy bay chiến đấu P-51 Mustang của Israel tiến hành bay tầm thấp trên bán đảo Sinai, sử dụng cánh quạt cắt đứt đường dây liên lạc quân sự của Ai Cập. Sau đó, một nhóm lính dù Israel đổ bộ xuống đèo Mitla, trong khi các đơn vị lính dù khác do Đại tá Ariel Sharon chỉ huy di chuyển xuyên qua sa mạc hướng về khu vực này. Nhiều nhóm tăng thiết giáp và bộ binh Israel cũng được triển khai trong chiến dịch. Sau vài ngày giao tranh dữ dội, quân Israel đã kiểm soát được bán đảo Sinai.
Điều này đã giúp cho Anh và Pháp có cớ để đưa ra tối hậu thư. Khi Ai Cập phớt lờ tối hậu thư cũng là lúc chiến dịch Ngự lâm quân (Operation Musketeer) được phát động. Chiến dịch có sự tham gia của khoảng 80.000 quân, hơn 200 tàu chiến, trong đó có 5 tàu sân bay Anh và hai tàu sân bay Pháp, cùng hàng trăm máy bay chiến đấu. Sau vài giờ tấn công, Không quân Ai Cập đã bị tan rã, lính dù của lực lượng liên quân bắt đầu đổ bộ vào khu vực kênh đào Suez.
Xét về mặt quân sự, kế hoạch của Anh-Pháp-Israel là thành công, nhưng về mặt chính trị, đây là một thảm họa. Các cuộc biểu tình chống chiến tranh đã nổ ra ở khắp nước Anh và điều quan trọng hơn đó là sự phản ứng tức giận của các siêu cường. Thủ tướng Liên Xô Nikolai Aleksandrovich Bulganin cảnh báo rằng Liên Xô đã sẵn sàng bắn tên lửa đạn đạo hạt nhân nhằm vào Anh, Pháp và Israel, trừ khi binh sĩ của họ rút lui. Gây sốc hơn cả là phản ứng của Mỹ. Tổng thống Eisenhower và Ngoại trưởng John Foster Dulles đe dọa cấm vận kinh tế Israel nếu họ không rút quân khỏi Sinai, cắt nguồn cung dầu cho Anh và cân nhắc bán trái phiếu Anh, gây thiệt hại cho nền kinh tế nước này. Một nghị quyết Liên hợp quốc do Mỹ bảo trợ kêu gọi ngừng bắn và rút quân đội nước ngoài khỏi khu vực Sinai.
Thiệt hại đối với với Anh, Pháp và Israel sau chiến dịch quân sự này là rất lớn. Quan hệ Anh - Mỹ bị tổn hại nghiêm trọng, trong khi vị thế quốc tế của Liên Xô lại được tăng cường. Thủ tướng Anh Anthony Eden phải từ chức, nước Anh tự thừa nhận không còn là một đế quốc. Israel miễn cưỡng rút lui. Tổng thống Nasser không bị lật đổ và trở thành anh hùng trong thế giới Arab, còn kênh đào Suez vẫn thuộc về Ai Cập.