Sông Mê Công có chiều dài hơn 4.800 km, chảy qua lãnh thổ 6 quốc gia Trung Quốc, Myanma, Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam. Với nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, đa dạng, lưu vực sông Mê Công hiện nay và trong tương lai giữ một vai trò quan trọng không chỉ trong phát triển kinh tế của mỗi quốc gia ven sông mà còn cả trong phát triển hợp tác kinh tế và chính trị trong khu vực. Riêng về thủy điện, lưu vực sông Mê Công có tiềm năng về thủy năng rất lớn cả trên dòng chính và dòng nhánh. Vì vậy, những quốc gia ở phía thượng nguồn con sông này đã, đang và sẽ xây dựng nhiều dự án trên dòng chính. Cùng với đó, phần hạ lưu cũng đang bị “bóp nghẹt” bởi nhiều dự án thủy điện ở dòng nhánh.
Một số dự án dòng chính, khu vực được coi là “nút thắt cổ chai” luồng di cư của các loài thủy sản. Việc xây dựng các con đập này trên dòng sông Mê Công đã và đang gây ra một loạt tác động mạnh mẽ và trực tiếp tới người dân của nhiều quốc gia, đặc biệt là những người dân sinh sống tại vùng hạ lưu con sông như Đồng bằng sông Cửu Long, trong đó tác động lớn nhất chính là việc ảnh hưởng đến các loài cá và nghề cá trên sông Mê Công.
Từ dòng sông giàu cá… Sông Mê Công là một dòng sông độc đáo trên thế giới do sự khác biệt rõ rệt giữa mùa khô và mùa nước. Với sự chênh lệch về lượng mưa theo mùa, lưu lượng mùa nước vào khoảng tháng 8-9 cao gấp 30 lần lưu lượng mùa khô vào tháng 3-4, tạo ra môi trường và sinh cảnh sông hoàn toàn khác nhau giữa mùa khô và mùa nước, dẫn đến sự đa dạng về điều kiện sinh thái của cá và các loài thủy sinh.
Một đập thủy điện trên sông Mê Công. Ảnh: National Geographic |
Theo ông Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia sinh thái Đồng bằng sông Cửu Long, nguyên Trưởng nhóm Tư vấn Quốc gia về đánh giá môi trường chiến lược hệ thống đập dòng chính hạ nguồn Mê Công, con sông này có sản lượng cá đứng thứ hai trên thế giới, chỉ sau sông Amazon. Báo cáo chuyên đề thủy sản của Báo cáo đánh giá môi trường chiến lược thủy điện dòng chính Mê Công năm 2010 cho thấy, sản lượng cá nước ngọt của hạ lưu sông Mê Công khoảng 2,1 triệu tấn, tương đương 20% tổng sản lượng cá nước ngọt thế giới, chưa tính nguồn cá biển phụ thuộc vào dinh dưỡng do phù sa Mê Công mang ra hàng năm.
Nhiều ước tính cho rằng lưu vực Mê Công có đến 1.200 loài cá. Tuy vậy, hiện nay mới có 781 loài cá được định danh trên lưu vực này. Riêng khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, do có sự giao thoa giữa sông và biển nên sự đa dạng loài cá là rất cao. Các chuyên gia ước tính khu vực Đồng bằng sông Cửu Long có tới 486 loài cá rất đa dạng về kích thước, từ các loài khổng lồ dài vài mét, nặng tới 300 kg, đến các loài kích thước nhỏ vài cm. Cá có vai trò thiết yếu về an ninh thực phẩm ở vùng hạ lưu Mê Công. Các quốc gia hạ lưu vực gồm Campuchia, Thái Lan, Lào, Việt Nam có mức tiêu thụ cá nước ngọt bình quân đầu người cao nhất thế giới, trong đó đứng đầu là Campuchia.
Lưu vực sông Mê Công là một trong các khu vực có nghề cá hiệu quả nhất trên thế giới. Ước tính một năm người dân khu vực này đánh bắt được 2 triệu tấn cá và 0,5 triệu tấn thủy sản khác. Bên cạnh đó, nuôi trồng thủy sản cũng mang lại 2 triệu tấn cá/năm. Do vậy, khu vực hạ lưu sông Mê Công hàng năm mang lại 4,5 triệu tấn cá và thủy sản. Nghề cá đóng góp quan trọng vào chiến lược đa dạng hóa đời sống cho nhiều người, cụ thể là người nghèo dựa chủ yếu vào dòng sông và các tài nguyên từ dòng sông để sinh sống.
…đến khả năng cạn kiệt không bù đắp nổi Các nghiên cứu trên thế giới đã chỉ ra rằng các đập ảnh hưởng đến các hệ thống sinh thái và thủy văn. Các con đập như một hàng rào chắn đối với sự di chuyển của loài cá. Một nghiên cứu đối với dòng sông Amazon cho thấy, sự hiện diện của các con đập trên lưu vực sông này đã ngăn việc di chuyển trên quãng đường dài của một vài loài cá da trơn, giảm tới 70% sản lượng đánh bắt hạ lưu. Bên cạnh đó, các loài cá đánh bắt trên sông Mê Công phần lớn là loài di trú. Ảnh hưởng của các con đập đến tuyến đường di trú khác nhau tùy từng khu vực, nhưng việc ảnh hưởng của đập đối với sự di trú của loài cá là không thể phủ nhận được.
Việc xây dựng các con đập còn làm gián đoạn chu kỳ lũ tự nhiên mà các loài cá đã thích nghi hàng ngàn năm; làm cứng lòng sông do tầng đá nền ở dưới đập lộ ra và mất giá trị làm nơi sinh sống cho loài cá. Đập cũng giữ lượng trầm tích ở lại, làm mất một nguồn dinh dưỡng cho cá, làm thay đổi nhiệt độ, gây ảnh hưởng trực tiếp đến số lượng và sinh sống của loài cá.
Đánh bắt cá tại Đồng bằng sông Cửu Long. Ảnh: TTXVN |
Cũng theo chuyên gia Nguyễn Hữu Thiện, hệ thống đập sẽ làm đảo lộn “tín hiệu dòng sông”. Vị chuyên gia này lý giải: Vùng hạ lưu Mê Công và Đồng bằng sông Cửu Long có bốn mùa nước, hai mùa chính là mùa nước nổi và mùa khô, hai mùa phụ chỉ kéo dài vài tuần là hai mùa chuyển tiếp giữa hai mùa chính. Các mùa chuyển tiếp có vai trò rất quan trọng trong toàn bộ hệ sinh thái. Khi đó cá và các loài sinh vật nhận được “tín hiệu dòng sông” để bắt đầu di cư, sinh sản, hoặc thực hiện các hoạt động khác trong chu trình sống. Ví dụ, nước lên thì điên điển mới trổ bông, cá mới di cư đẻ trứng.
Nếu các đập thủy điện Mê Công xây dựng, do tác động tích và xả nước của các đập thủy điện, các mùa chuyển tiếp này sẽ bị rút ngắn hoặc biến mất hoàn toàn, mùa khô sẽ chuyển sang mùa nước và ngược lại. Sự chuyển tiếp cũng sẽ diễn ra đột ngột trong vài ngày. Khi đó các loài sinh vật sẽ bị rối loạn về mùa và không thể thực hiện được các hoạt động trong chu kỳ sống như di cư, tìm mồi, sinh sản…
Theo Báo cáo đánh giá môi trường chiến lược thủy điện dòng chính Mê Công năm 2010, hệ thống đập còn tác động đến thủy sản biển ở Đồng bằng sông Cửu Long. Thủy sản biển đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế của khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, với sản lượng khoảng 500 nghìn đến 726 nghìn tấn/năm. Theo ước tính, mỗi năm khoảng 100 triệu tấn phù sa kèm theo 16 nghìn tấn dinh dưỡng được đưa vào vùng nước ven biển ở Đồng bằng sông Cửu Long. Việc các đập thủy điện lưu giữ phù sa sẽ có ảnh hưởng lớn đến sản lượng thủy sản biển và ngành đánh bắt, thương mại thủy sản của Việt Nam . Điều này cũng ảnh hưởng lớn đến ngành thủy sản nuôi ở Việt Nam vì mất nguồn protein từ các tạp biển làm thức ăn cho cá nuôi.
Vẫn biết thủy điện lâu nay được coi là một nguồn “năng lượng xanh”, vì có thể tái tạo và không phát thải khí nhà kính trong quá trình sản xuất. Thêm nữa, các đập nước trên lý thuyết còn giúp kiểm soát dòng chảy, điều chỉnh lưu lượng nước, phòng chống lũ lụt hay hạn hán tại hạ nguồn; giúp phát triển nông nghiệp. Nhưng việc phát triển thủy điện trên các dòng sông lớn như Mê Công sẽ là "lợi bất cập hại", nên cần có sự tham gia nghiên cứu kỹ lưỡng của tất cả các quốc gia từ thượng nguồn đến hạ lưu.
Chuyên gia quản lý lưu vực sông Nguyễn Nhân Quảng cho rằng, các tác động liên quan đến một số loài cá di cư cũng như tác động về dòng chảy, phù sa cần được làm rõ hơn các nghiên cứu khoa học với kết quả thấu đáo. Có như vậy mới tránh được “tiền lệ xấu” cho các dự án có thể có sau này và cam kết của các quốc gia Lào, Campuchia, Thái Lan, Việt Nam khi tham gia Hiệp định về hợp tác phát triển bền vững lưu vực sông Mê Công mới được thể hiện một cách thuyết phục.
Thu Phương