Xuất khẩu tôm hùm sang Trung Quốc - Bài 1: Đối diện nhiều khó khăn

Mặc dù vậy, nhiều năm nay từ nhà nông, nhà khoa học cho đến nhà quản lý vẫn đang loay hoay trong vòng luẩn quẩn với việc kiểm soát nguồn giống và tìm đầu ra ổn định. Vừa mới thoát khỏi khủng hoảng thị trường do ảnh hưởng đại dịch COVID-19 không lâu, tôm hùm bông của Việt Nam lại đang gặp phải khó khăn khi xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc… Từ thực tiễn ở hai tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa, phóng viên TTXVN có chùm 2 bài phản ánh về những khó khăn, bất cập và gợi mở giải pháp để nghề nuôi tôm hùm phát triển bền vững.

Bài 1: Đối diện nhiều khó khăn

Nuôi tôm hùm là nghề nuôi trồng thủy sản chủ lực có giá trị kinh tế cao ở Khánh Hòa và Phú Yên. Hai địa phương này được mệnh danh là “thủ phủ tôm hùm” của Việt Nam. Thế mạnh là vậy, nhưng thực tế hiện nay người nuôi chưa chủ động được nguồn tôm hùm giống, nguy cơ dịch bệnh khá cao. Điều này dẫn đến tôm nuôi hao hụt rất lớn và gây thiệt hại không nhỏ cho người nuôi.

Chưa chủ động được nguồn giống

Tại tỉnh Khánh Hòa, tổng số trại ương dưỡng giống tôm hùm là 24 cơ sở (Cam Ranh 23 cơ sở, Vạn Ninh 1 cơ sở) với sản lượng 15 triệu giống/năm. Ông Huỳnh Văn Hưng - Phó phòng Kinh tế thành phố Cam Ranh (Khánh Hòa) cho biết, địa phương có khoảng 70.000 lồng nuôi tôm hùm các loại, tuy nhiên đến nay trong nước chưa chủ động nguồn giống nên nhập khẩu giống hoàn toàn. Trước sự phát triển của nghề nuôi tôm hùm, Khánh Hòa định hướng quy hoạch vùng tập trung nuôi tại xã Cam Lập, thành phố Cam Ranh với 230 ha trên biển.

Những năm gần đây, nguồn con giống từ tự nhiên giảm rõ rệt (còn dưới 10% nhu cầu giống hằng năm). Còn lại phụ thuộc từ nguồn con giống nhập khẩu nước ngoài. Nguồn giống nhập về thông qua các thương lái tại tỉnh Khánh Hòa rồi chuyển về bán cho người nuôi tôm ở Phú Yên. Từ năm 2022 đến nay, trên địa bàn thị xã Sông Cầu mới chỉ có 1 cơ sở đủ điều kiện nhập khẩu, cách ly tôm hùm giống và cung cấp cho các cơ sở nuôi tôm được khoảng 100.000 con giống.

Theo Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Khánh Hòa, nguồn gốc tôm hùm giống hiện nay chủ yếu là nhập khẩu từ Indonesia và Malaysia. Do nhu cầu về con giống tăng qua các năm nên lượng giống tôm hùm nhập khẩu ngày càng tăng. Trong năm 2022, số lượng tôm hùm giống nhập về Khánh Hòa nhiều hơn so với năm 2021 với số lượng khoảng 83 triệu con, số lượng tôm hùm giống nhập về Khánh Hòa 9 tháng năm 2023 là 59 triệu con. Đối tượng giống nhập là tôm hùm xanh, tôm hùm bông.

Các tháng đầu năm 2023, giá giống tôm hùm xanh (tôm trắng) 40.000 – 50.000 đồng/con, tôm bông (tôm trắng) 100.000 – 150.000 đồng/con. Tuy nhiên, sau khi Trung Quốc ngừng thu mua tôm hùm bông làm giá con giống cũng thay đổi. Hiện nay, giá giống tôm hùm xanh (tôm trắng) 50.000 đồng/con, tôm bông (tôm trắng) 27.000 đồng/con.

Tôm hùm được nuôi trong môi trường mở, khó kiểm soát được mầm bệnh từ môi trường, thức ăn tự nhiên... Đặc biệt, do nguồn con giống chủ yếu được nhập từ nước ngoài nên tôm cũng mắc nhiều loại bệnh không thể kiểm soát. Theo tính toán của người dân nuôi tôm hùm, một lồng nuôi có diện tích bề mặt gần 10 m2 sẽ thả trên 150 con tôm hùm giống. Tuy nhiên, tỷ lệ hao hụt do tôm chết trong quá trình nuôi rất cao, gây thiệt hại đáng kể cho người nuôi tôm.

Là người có nhiều năm nuôi tôm hùm, ông Nguyễn Văn Bình, thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên chia sẻ, tỷ lệ rủi ro nuôi tôm hùm hiện nay rất cao. Trong một lồng bè nuôi, tôm chết chiếm tỷ lệ từ 30-50%, có trường hợp bị dịch bệnh khiến tôm chết hết.

Cùng hoàn cảnh đó, ông Trần Minh Hiền, Tổ trưởng tổ hợp tác nuôi tôm hùm lồng xã Vạn Thạnh, huyện Vạn Ninh, tỉnh Khánh Hòa cho biết, tôm hùm lợi nhuận cao nhưng lại là loài nuôi nhiều rủi ro về dịch bệnh. Các loại bệnh thường gặp như: bệnh sữa, đỏ thân và đen mang. Nếu tôm gặp phải những bệnh này sẽ chết hàng loạt, chỉ trong thời gian ngắn nhiều người nuôi có thể thiệt hại hàng tỷ đồng. Tôm hùm bông thường dễ mắc các bệnh hơn tôm xanh. Do nguồn gốc giống tôm hùm chưa được xác định,  xác nhận một cách cụ thể; việc kiểm tra, kiểm soát còn nhiều bất cập, nên dễ gây ra tình trạng tôm thả xuống phát sinh dịch bệnh. Bên cạnh đó, quá trình bảo quản, vận chuyển từ nước xuất khẩu con giống về Việt Nam đã làm cho con tôm hùm giống hao hụt rất lớn, làm giảm tỷ lệ sống khi thả nuôi.

Ông Nguyễn Duy Quang, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Khánh Hòa cho rằng, thiếu con giống là yếu tố chính làm cho nhiều hộ nuôi tôm hùm ở địa phương phải ngừng hoặc thả nuôi với số lượng hạn chế, làm giảm sản lượng khi thu hoạch. Trong trường hợp khan hiếm con giống sẽ dẫn đến tình trạng giá con giống tăng cao, làm gia tăng chi phí sản xuất của người nuôi. Khi không mua được con giống, người nuôi tôm hùm muốn tiếp tục duy trì nghề nuôi trồng thủy sản lồng bè phải chuyển sang nuôi đối tượng khác như cá biển, nhuyễn thể.

Bấp bênh “đầu ra” cho tôm hùm 

Theo Đề án phát triển nuôi và xuất khẩu tôm hùm đến năm 2025, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đưa ra mục tiêu đưa giá trị kim ngạch xuất khẩu đạt 200 triệu USD/năm. Thế nhưng, đầu ra cho tôm hùm mới chỉ xuất khẩu tươi sang thị trường Trung Quốc, số ít còn lại tiêu thụ ở thị trường nội địa. Từ tháng 9/2023 trở lại đây, giá bán tôm hùm bông tại các tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa giảm mạnh vì không có đầu ra.

Khó khăn trong các thủ tục truy xuất nguồn gốc quá trình nuôi tôm hùm bông là nguyên nhân khiến việc xuất khẩu loài này sang Trung Quốc bị ngừng lại thời gian qua. Từ tháng 5/2023, Trung Quốc cấm đánh bắt, sử dụng, kinh doanh, buôn bán đối với tôm hùm bông và các loài trong danh mục các loài động vật hoang dã nguy cấp cần bảo vệ. Tổng cục Hải quan Trung Quốc đã thông báo (nội bộ) tới Cơ quan Hải quan địa phương về quy định này để thực hiện. Vì vậy, để xuất khẩu được tôm hùm bông sang Trung Quốc, các doanh nghiệp cần phải chứng minh được là tôm không đánh bắt trực tiếp từ biển, có minh chứng quá trình nuôi rõ ràng; không sử dụng nguồn giống khai thác từ tự nhiên (con giống phải là thế hệ F2).

Nếu như vào tháng 8/2023, tôm hùm bông có giá từ 1,7-1,8 triệu đồng/kg thì bắt đầu từ tháng 9/2023 đến nay giá tôm hùm bông giảm xuống giá 1-1,1 triệu đồng/kg đối với tôm loại 1; tôm loại 2 giá chỉ còn dưới 1 triệu đồng. Nhiều lồng nuôi tôm hùm bông đến kỳ xuất bán nhưng người dân vẫn đang chờ thêm thời gian cho đến khi giá có thể tăng cao trở lại. Tuy vậy, nếu kéo dài thêm thời gian nuôi thì khả năng tôm chết là rất cao. Hiện nay, tỉnh Khánh Hòa, Phú Yên đang vào mùa mưa lũ khiến cho tỷ lệ rủi ro càng tăng lên. Nhiều hộ người nuôi tôm đã phải “bán đổ, bán tháo” để “cắt lỗ”.

Anh Lê Nguyên Quốc, xã Hòa Xuân Nam, thị xã Đông Hòa, tỉnh Phú Yên đang rất lo lắng. Gia đình anh Quốc thả nuôi 50 lồng với tổng cộng gần 150 con/ô, lồng tôm hùm bông; thời gian bắt đầu thả nuôi từ tháng 11/2022, vốn đầu tư từ con giống đến thức ăn đến nay khoảng 2-3 tỷ đồng. Với giá tôm hùm bông giảm sâu như hiện nay, vụ tôm năm nay gia đình anh thua lỗ gần 1 tỷ đồng. Chu kỳ nuôi tôm hùm bông kéo dài hơn tôm hùm xanh đến hơn 6 tháng, tức để phải mất 14 tháng tôm hùm bông mới đạt kích cỡ từ 0,7-1 kg/con để có thể xuất bán.

Đầu ra cho tôm hùm lâu nay chủ yếu phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc và vấn đề mở rộng thị trường nội địa cũng còn gặp nhiều khó khăn. Bà Lê Thị Hằng Nga, Phó Chi cục trưởng Chi cục Thủy sản tỉnh Phú Yên khuyến cáo, người nuôi tôm hiện tại nếu chưa xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc thì cũng cần tìm hiểu thêm thị trường trong nước. Bên cạnh đó, tăng cường quảng bá sản phẩm của mình tại các hội chợ thương mại. Chi cục Thủy sản tỉnh Phú Yên cũng sẽ nghiên cứu, đề xuất và hỗ trợ người nuôi tôm tìm kiếm thị trường ổn định, không để quá phụ thuộc vào một thị trường để tránh rủi ro trong quá trình thu mua, vận chuyển và xuất bán.

Rõ ràng, để giải quyết bài toán thị trường tiêu thụ cho tôm hùm giá "triệu đô", cần có sự đổi mới trong cách tiếp cận thị trường và mở rộng đối tác thương mại. Sự hỗ trợ từ cấp trên và hợp tác giữa người nuôi, doanh nghiệp với các cơ quan chức năng địa phương là quan trọng để tạo ra môi trường kinh doanh ổn định và bền vững cho ngành nuôi tôm hùm tại Việt Nam nói chung và hai địa phương Phú Yên, Khánh Hòa nói riêng…

Bài cuối: Xây dựng chuỗi giá trị bền vững