Cải cách tư pháp - Bài 1: Bước chuyển mạnh mẽ của các cơ quan tố tụng

Đây là một trong những bước quan trọng xây dựng Nhà nước pháp quyền, nhằm mục tiêu tối thượng là bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Quá trình tiến hành tố tụng, không chỉ các cơ quan tư pháp mà cả các bị cáo, các luật sư… đã có những chuyển biến rõ rệt về cả nhận thức và hành động. Điều này được thể hiện khá rõ nét trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử các vụ án trọng điểm thời gian gần đây.

Bài 1: Bước chuyển mạnh mẽ của các cơ quan tố tụng         

Theo Kết luận số 84-KL/TW ngày 29/7/2020 của Bộ Chính trị về tổng kết 15 năm thực hiện Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 2/6/2005 của Bộ Chính trị khóa IX về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, chủ trương cải cách tư pháp của Ðảng đã thật sự đi vào đời sống, tạo ra bước chuyển mạnh mẽ trong tổ chức, hoạt động của các cơ quan tư pháp và bổ trợ tư pháp. Hoạt động tư pháp đã góp phần bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, phục vụ sự nghiệp đổi mới, phát triển đất nước.

Đảng, Nhà nước ta đã chú trọng đẩy mạnh cải cách tư pháp nhằm xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Trong đó, tập trung vào việc hoàn thiện thể chế hình sự, dân sự, thủ tục tư pháp; cải cách tổ chức các cơ quan tư pháp và các thiết chế bổ trợ tư pháp mà trung tâm là tòa án và khâu đột phá là tăng cường tranh tụng dân chủ; xây dựng và nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ tư pháp, bổ trợ tư pháp, nhất là cán bộ có chức danh tư pháp; đổi mới và tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, giám sát của nhân dân đối với hoạt động tư pháp.

Để đạt được điều này, các cơ quan tiến hành tố tụng phải có sự thay đổi quyết liệt trong nhận thức cũng như hành động, từ quá trình thu thập chứng cứ đến việc phân tích, nhận định hành vi đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Đồng thời, những hoạt động này được tiến hành một cách thận trọng, chặt chẽ, góp phần giảm oan sai, tránh bỏ lọt tội phạm. Ở mỗi giai đoạn tố tụng, các cơ quan tư pháp đã có những bước đi riêng, phù hợp với tính chất, yêu cầu, nhiệm vụ chuyên môn. Cơ quan điều tra tiến hành xử lý kịp thời, thận trọng, nghiêm minh các loại tội phạm. Viện Kiểm sát thực hiện tích cực công tác phối hợp giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp. Tòa án đẩy mạnh cải cách tư pháp qua hoạt động tranh tụng công khai tại phiên tòa không hạn chế thời gian và số lần các bên tham gia đối đáp; đa dạng các biện pháp chứng minh hành vi vi phạm qua các hình thức công bố lời khai, trình chiếu chứng cứ ngay tại phiên tòa…

Một trong những ví dụ điển hình của việc quyết liệt và thận trọng trong điều tra, truy tố, xét xử của các cơ quan tố tụng là vụ án Tổng Công ty Viễn thông MobiFone (MobiFone) mua 95% cổ phần của Công ty Cổ phần Nghe nhìn Toàn Cầu (AVG). Sau khi khởi tố vụ án, cơ quan tố tụng xác định giá trị hợp đồng mua bán cổ phần giữa MobiFone với AVG là gần 9.000 tỷ đồng, cao hơn giá trị thật của AVG rất nhiều lần, gây thiệt hại trực tiếp làm mất vốn nhà nước tại MobiFone với số tiền gần 6.600 tỷ đồng. Từ việc phân tích, với số tiền thất thoát nhiều như vậy, sẽ không chỉ dừng lại ở hành vi "Vi phạm các quy định về quản lý và sử dụng vốn đầu tư công gây hậu quả nghiêm trọng" mà có thể có những hành vi khuất tất đằng sau bản hợp đồng mua bán cổ phần này…, các cơ quan tố tụng đã định hướng điều tra, mở rộng vụ án.

Mặc dù, việc điều tra được tiến hành quyết liệt nhưng các cơ quan tố tụng cũng rất thận trọng trong việc đánh giá chứng cứ vụ án này. Quá trình điều tra các bị cáo về hành vi “Vi phạm các quy định về quản lý và sử dụng vốn đầu tư công gây hậu quả nghiêm trọng", ngày 13/10/2018, Lê Nam Trà (nguyên Chủ tịch Hội đồng thành viên MobiFone) đã đầu thú, tự khai ra việc nhận 2,5 triệu USD từ Phạm Nhật Vũ (nguyên Chủ tịch Hội đồng quản trị AVG) và tự nguyện nộp lại đầy đủ số tiền này. Ngày 13/10/2018, Lê Nam Trà có bản cung tự khai đầu tiên về hành vi nhận hối lộ, nhưng tới ngày 12/4/2019, Cơ quan điều tra mới quyết định khởi tố về hành vi đưa và nhận hối lộ, thể hiện sự thận trọng trong việc đánh giá chứng cứ của các cơ quan tố tụng. 

Từ định hướng đó, cùng với những nỗ lực đấu tranh tội phạm, Cơ quan điều tra và Viện kiểm sát đã phối hợp phát hiện, làm rõ hành vi tham nhũng trong vụ án này với số tiền đưa và nhận hối lộ đặc biệt lớn. Đây chính là khó khăn, phức tạp lớn nhất mà cơ quan tố tụng đã từng bước tháo gỡ, biến vụ án từ phức tạp trở thành đơn giản. Qua đó, thu hồi được số tiền lớn về cho Nhà nước và trở thành vụ án điển hình về khắc phục hậu quả, từ giai đoạn thanh tra, kiểm tra đã thu hồi hơn 8.000 tỷ đồng, số tiền đưa hối lộ và hối lộ đã được thu hồi.

Trong tố tụng hình sự, việc quyết định khởi tố vụ án hay không khởi tố vụ án khi có những dấu hiệu phạm tội là thuộc về quyền và trách nhiệm của cơ quan tố tụng. Quyết định này được xuất phát từ lợi ích của Nhà nước và xã hội (lợi ích công) mà không phụ thuộc vào ý chí và lợi ích của tổ chức, cá nhân riêng rẽ nào. Cơ quan có thẩm quyền tố tụng tiến hành khởi tố vụ án, làm khởi động cơ chế truy cứu trách nhiệm hình sự, thực hiện trách nhiệm công khai của Nhà nước, áp dụng các biện pháp cưỡng chế nhà nước theo những thủ tục bắt buộc chung nhằm duy trì pháp chế, trật tự pháp luật và công lý. Vấn đề đặt ra là khi trao quyền lực cho các cơ quan tố tụng như vậy, cần phải có cơ chế kiểm soát hữu hiệu, nhằm ngăn chặn sự lợi dụng quyền lực để thực hiện hành vi sai trái vì mục đích riêng.

Đối với việc kiểm soát quyền lực, Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng đã nhiều lần nhắc lại “phải nhốt quyền lực vào trong lồng cơ chế”. Đây được coi là một trong những giải pháp quan trọng để tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng, đào tạo đội ngũ cán bộ các cấp đủ phẩm chất, năng lực và uy tín… Trong lĩnh vực tố tụng hình sự, hoạt động của 3 cơ quan tố tụng: Công an, Viện Kiểm sát, Tòa án đã được quy định rõ ràng, chặt chẽ tại các văn bản quy phạm pháp luật. 

Theo ông Đào Thịnh Cường (Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân thành phố Hà Nội) phân tích, các cơ quan tố tụng này được phân công, phân nhiệm, trực tiếp giám sát, chi phối lẫn nhau trong suốt quá trình từ khi khởi tố, đến điều tra, truy tố và đưa ra xét xử. Trong đó, vai trò của Viện Kiểm sát là khá quan trọng đối với việc kiểm soát quyền lực. Viện Kiểm sát thực hành quyền công tố trong tố tụng hình sự, có mặt trong các buổi hỏi cung của cơ quan điều tra, quyết định việc truy tố người phạm tội ra trước Tòa án, kiểm sát việc xét xử vụ án… Cơ quan Tòa án là “chốt chặn” việc bỏ lọt tội phạm, phòng ngừa oan sai thông qua việc tăng cường tranh tụng công khai tại phiên tòa, đảm bảo quyền bình đẳng cho các bên tham gia tố tụng, cân nhắc toàn diện các chứng cứ, tài liệu tại phiên tòa… Qua đó, đảm bảo sự bình đẳng của các bên trong tố tụng hình sự, tôn trọng quyền con người, quyền công dân, cảm hóa và tạo sự chuyển biến tích cực, nâng cao nhận thức pháp luật của các bị can, bị cáo trong quá trình tiến hành tố tụng.

Bài 2: Chuyển biến trong nhận thức pháp luật