Lên Tây Bắc bạn sẽ thấy ban mọc khắp nơi, từ núi cao đồi thấp, ban góp vào mầu xanh đại ngàn.
Chuyện xưa kể rằng: "Ở bản Thái nọ có chàng trai tên là Khôm (đắng) yêu cô gái con nhà tạo tên là Bók Ban (hoa Ban). Tạo bản nổi giận ngăn cấm, định bắt nàng Ban về làm người hầu, nhưng hai người đã hẹn thề cùng chung bếp lửa, không thể thiếu nhau được nữa. Một đêm hai người rủ nhau trốn, quyết bảo vệ mối tình trong trắng. Ngờ đâu quân lính của Tạo đuổi kịp, đường cùng hai người nắm tay nhau nhảy xuống vực. Từ nấm mộ chung của hai người ít lâu sau mọc lên một cây (mạy), măng của nó có vị đắng, người Thái gọi là "nó Khôm" - măng đắng. Bên cạnh cây măng đắng chợt hiện một cây cành lá xum xuê, đặc biệt chiếc lá nào cũng như hai nửa hình tim ghép lại. Cuối đông cây trút lá nở hoa trắng muốt. Bà con nhớ nàng Ban gọi là cây Bióoc Ban (hoa Ban). Dân bản lấy măng đắng ngâm với nước hoa ban thấy không đắng lại có vị chua ngon dễ chịu. Ai cũng nghĩ đó là ứng nghiệm của mối tình chung thủy và từ đấy món hoa ban không thể thiếu trong hội xuân, ngày cưới".
Đây chỉ là một trong nhiều câu chuyện tình đặc sắc về hoa ban lưu truyền ở Tây Bắc. Câu chuyện nào cũng thấm đẫm tình người, tình đời để lòng người hậu thế còn âm vang bao giai điệu bất hủ: "Đôi ta yêu nhau không tính mùa ban nở/ Không tính ngày ban tàn/ Mãi mãi như mùa ban đầu, ta hẹn thề đôi lứa" (Tình ca Thái).
Hoa ban Tây Bắc trở thành loài hoa của tình yêu chung thủy, của khát vọng tự do hạnh phúc. Hoa là ước mơ trường tồn của thiên nhiên vĩnh hằng và tâm hồn trẻ mãi không già. Người Tây Bắc dù sống ở đâu cũng coi hoa ban là loài hoa đẹp nhất, đáng yêu, đáng quý nhất. Người Mông sống trên các triền núi cao Tây Bắc gọi hoa ban là: “Pà lầu”, tức là người già thấy hoa ban nở thấy lòng trẻ lại…
Bây giờ trai bản, gái mường đi làm ăn nơi xa, mùa xuân đến nhìn hoa táo, hoa anh đào xứ người mà chạnh lòng nhớ quê hương xứ sở. Cuộc mưu sinh bộn bề gấp gáp nhưng trong những cánh thư từ xa xôi vẫn không quên hỏi: "Hoa ban quê mình đã nở chưa?". Thế mới biết ai cũng chờ cũng đợi hoa ban nở để cảm nhận vẻ đẹp thánh thiện của hoa ban. Khi mưa xuân lắc rắc, ban đồng loạt bừng nở muôn hoa. Hoa trắng tinh khôi cả triền núi sườn đồi đẹp mê hồn. Gió xuân nhẹ thổi, cả rừng ban như ngàn vạn con bướm trắng dập dờn trong vũ điệu xuân, khơi gợi bao nét nhạc ý thơ. Đứng trước rừng hoa ban, dù ta mới hoa niên hay đã trung niên, lòng không khỏi xúc động chiêm ngưỡng vẻ đẹp của ban mà hướng thiện, hướng mỹ, mà nghĩ tới những điều tốt đẹp đang đợi của cuộc sống.
Mùa ban nở là mùa hội xòe, mùa tung còn trao duyên, cũng đồng nghĩa là mùa tình yêu, mùa hạnh phúc của Tây Bắc. Mỗi nhành ban trắng là một bức tình thư chung thủy. Cả rừng ban trắng đang gửi một thông điệp: Ôi cuộc sống mến yêu! Và ta đã không uổng công đợi mùa ban nở.
Dương Hiền Nga