Phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá, chủ động phòng chống thiên tai

Các hiện tượng thời tiết bất thường, cùng với các hoạt động nhân sinh như phá rừng, khai khoáng, xây dựng các công trình giao thông, nhà cửa… thúc đẩy các quá trình tai biến địa chất, đặc biệt là hiện tượng trượt lở đất đá, lũ ống, lũ quét phát triển mạnh mẽ với quy mô ngày càng lớn, mức độ thiệt hại ngày càng tăng, đe dọa đến an sinh cộng đồng. Trượt lở đất đá, lũ quét đã xảy ra đặc biệt nghiêm trọng tại nhiểu địa phương, gây thiệt hại lớn về tính mạng và tài sản của nhân dân.

Bộ Tài nguyên và Môi trường đang thúc đẩy các nghiên cứu, điều tra về trượt lở đất đá, lũ ống, lũ quét trên diện rộng, phân vùng cảnh báo nguy cơ, để giúp Chính phủ, các địa phương có thể nắm bắt, hiểu biết về hiện trạng, nguy cơ trượt lở đất đá, lũ ống, lũ quét, từ  đó có định hướng quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội, có giải pháp phòng tránh và giảm thiểu thiệt hại về tính mạng, tài sản cho nhân dân. 

Sắp xếp lại dân cư ổn định

Đề án" Điều tra, đánh giá và phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá các vùng miền núi Việt Nam" được triển khai thực hiện trên cơ sở Quyết định số 351/QĐ-TTg ngày 27/3/2012. Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản chủ trì, phối hợp với các đơn vị trực thuộc Bộ Tài nguyên và Môi trường thực hiện.

Mục tiêu tổng thể của Đề án là xây dựng bộ cơ sở dữ liệu, bản đồ cảnh báo nguy cơ sạt trượt đất đá tại các vùng miền núi, trung du làm cơ sở phục vụ quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội, quy hoạch sắp xếp lại dân cư đảm bảo ổn định, bền vững, đồng thời nâng cao khả năng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá, phục vụ chỉ đạo sơ tán dân cư kịp thời, phòng, tránh, giảm thiểu thiệt hại do thiên tai.

Để án có nhiệm vụ thu thập, phân tích, tổng hợp các tài liệu hiện có về địa hình, địa mạo, địa chất, địa chất công trình, địa chất thủy văn, khí tượng thủy văn, thảm thực vật, hiện trạng sử dụng đất, hiện trạng trượt lở đất đá, lũ quét; điều tra, khảo sát hiện trạng trượt lở đất đá, đánh giá xác định nguyên nhân trượt lở đất đá; phân tích, tổng hợp, khảo sát bổ sung để xây dựng bộ bản đồ phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá ở tỷ lệ 1:50.000 cho các vùng miền núi có nguy cơ trượt lở; đối với các khu vực trọng điểm, dân cư sinh sống tập trung, có nguy cơ trượt lở cao xây dựng bản đồ chi tiết tỷ lệ 1:25.000, 1:10.000.

Cùng với đó, Đề án việc nghiên cứu xây dựng cơ sở khoa học để lắp đặt các trạm quan trắc phục vụ công tác cảnh báo sớm nguy cơ trượt lở đất đá; thực hiện lắp đặt thí điểm các trạm quan trắc tại các khu vực trọng điểm có nguy cơ trượt lở cao, dân cư sinh sống tập trung. Đề án xây dựng bộ tài liệu hướng dẫn sử dụng cơ sở dữ liệu, bản đồ phân vùng nguy cơ trượt lở đất đá và hệ thống quan trắc phục vụ cảnh báo sớm. Kết quả điều tra, khảo sát, cơ sở dữ liệu, bản đồ phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá sẽ được chuyển giao cho các cơ quan ở trung ương và các địa phương sử dụng.

Xây dựng bản đồ hiện trạng trượt lở đất đá 

Theo Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản, Bộ Tài nguyên và Môi trường, từ năm 2012 - 2018, Đề án đã triển khai và xây dựng bản đồ hiện trạng trượt lở đất đá tỷ lệ 1:50.000 trên 18 tỉnh miền núi phía Bắc: Thanh Hóa, Nghệ An, Lào Cai, Yên Bái, Sơn La, Lai Châu, Điện Biên, Cao Bằng, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Hà Giang, Bắc Giang, Quảng Ninh, Hòa Bình, Lạng Sơn, Hà Tĩnh, Quảng Bình và Quảng Trị. Đề án đã hoàn thành công tác lập bản đồ phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá tỷ lệ 1:50.000 cho 15 tỉnh: Nghệ An, Thanh Hóa, Lào Cai, Yên Bái, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hà Giang, Cao Bằng, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Bắc Giang, Lạng Sơn, Quảng Ninh và Hòa Bình.

Các kết quả điều tra, nghiên cứu cho thấy, các tỉnh thuộc khu vực miền núi Tây Bắc có nguy cơ trượt lở đất đá cao nhất. Các tỉnh Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hà Giang, Lào Cai, Yên Bái, Thanh Hóa (12 huyện miền núi) và Nghệ An (11 huyện miền núi) được đánh giá có nguy cơ trượt lở đất đá rất cao. Các tỉnh Cao Bằng, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Hòa Bình, Lạng Sơn, Quảng Ninh có nguy cơ trượt lở đất đá cao. Tỉnh Bắc Giang có nguy cơ trượt lở đất đá thấp. Các tỉnh Hà Tĩnh và Quảng Bình, Quảng Trị chưa được đánh giá và thành lập bản đồ phân vùng. Tuy nhiên, các kết quả điều tra, khảo sát hiện trạng trượt lở đất đá cho thấy, số lượng và mật độ điểm trượt trên địa bàn miền núi các tỉnh này tương đối thấp hơn khu vực miền núi của 15 tỉnh nói trên.

Bộ bản đồ hiện trạng trượt lở đất đá đã cung cấp thông tin chi tiết về từng vị trí, từng khu vực đã xảy ra trượt lở đất đá, và các khoanh vùng sơ bộ các khu vực có nguy cơ xảy ra trượt lở đất đá cao. Bộ bản đồ này sẽ giúp các cấp chính quyền nắm bắt được toàn cảnh thực trạng xảy ra trượt lở đất đá ở địa phương, chi tiết tới từng điểm trượt đã được khảo sát. Địa phương và các đơn vị liên quan có thể sử dụng bộ bản đồ như một công cụ cảnh báo sơ bộ về nguy cơ tái xuất hiện trượt lở đất đá tại các vị trí đã từng xảy ra trong các khu vực đã điều tra, cảnh báo về nguy cơ xảy ra trượt lở đất đá tại các vị trí, khu vực có điều kiện tự nhiên - môi trường tương đồng. Trên cơ sở đó, các địa phương có các biện pháp ứng phó phù hợp.

Các bản đồ phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá cung cấp các thông tin về các mức độ nguy cơ xảy ra trượt lở đất đá tại mỗi khu vực khi hội tụ đầy đủ các điều kiện thuận lợi, kích hoạt các quá trình trượt lở đất đá xảy ra. Bộ bản đồ này sẽ giúp các cấp chính quyền nắm bắt được toàn cảnh mức độ nguy cơ có thể xảy ra trượt lở đất đá ở địa phương, được chi tiết tới cấp xã. Các địa phương có thể sử dụng bộ bản đồ này làm cơ sở khoa học để phục vụ quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội, quy hoạch sắp xếp lại dân cư cho các địa phương, đồng thời, vẫn đảm bảo cho chính quyền các cấp tỉnh, huyện, xã và nhân dân địa phương có thể lồng ghép các kế hoạch, biện pháp phòng, chống và giảm thiểu thiệt hại do trượt lở đất đá gây ra.

Kết quả khả thi    

Trong thời gian qua, đặc biệt trong mùa mưa bão năm 2016, 2017, 2018, hiện tượng trượt lở đất đá diễn ra trên diện rộng đã gây nhiều thiệt hại cho cộng đồng. Chính phủ đã chỉ đạo các ban, ngành tăng cường công tác điều tra cảnh báo ở tỷ lệ lớn ở các khu vực trọng điểm. Bộ Tài nguyên và Môi trường đã chỉ đạo Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản phối hợp với Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống thiên tai xây dựng kế hoạch triển khai theo nội dung chỉ đạo của Chính phủ.

Từ các kết quả điều tra hiện trạng và phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá được thực hiện từ năm 2012, trên cơ sở phối hợp với Ban Chỉ đạo Trung ương về Phòng chống Thiên tai và Ban Chỉ huy Phòng chống Thiên tai - Tìm kiếm cứu nạn của các tỉnh địa phương, các cơ quan thực hiện Đề án đã xác định được hơn 200 xã trọng điểm cần tiến hành công tác điều tra bổ sung, chuyển giao và hướng dẫn sử dụng cho địa phương các loại bản đồ cảnh báo nhằm giảm thiểu thiệt hại do trượt lở đất đá trong mùa mưa bão; phục vụ kịp thời công tác di dân tái định cư, quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội bền vững của địa phương. Trong năm 2017 - 2018, Đề án đã triển khai công tác điều tra chi tiết cho 44 xã thuộc 5 tỉnh Điện Biên, Hà Giang, Lào Cai, Yên Bái và Hòa Bình.

Bên cạnh đó, công tác chuyển giao các sản phẩm điều tra, hướng dẫn quản lý, sử dụng về các địa phương phục vụ kịp thời công tác phòng, chống thiên tai luôn được Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống thiên tai, Bộ Tài nguyên và Môi trường, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản  đã triển khai các đợt tập huấn cho các chuyên viên được giao quản lý và sử dụng bộ sản phẩm của Đề án, các cán bộ phụ trách về công tác phòng tránh thiên tai tại các cộng đồng dân cư.

Đề án đã xây dựng các tài liệu tập huấn hướng dẫn quản lý và sử dụng các sản phẩm chuyển giao về các địa phương; tổ chức các lớp tập huấn chuyển giao tại Yên Bái, Hòa Bình và Bắc Kạn, Quảng Ninh và Lào Cai. Năm 2018, Đề án đã chuyển giao trực tiếp các kết quả điều tra chi tiết chi tại các xã trọng điểm.

Năm 2019, Đề án sẽ tiếp tục công tác chuyển giao các kết quả điều tra, nghiên cứu của năm 2018 cho các cơ quan chức năng, các địa phương sử dụng trước mùa mưa bão (bao gồm: bản đồ hiện trạng trượt lở đất đá tỷ lệ 1:50.000 tỉnh Quảng Trị; bản đồ phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá các tỉnh Tuyên Quang, Bắc Giang, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Hòa Bình; bản đồ hiện trạng và sơ đồ phân vùng cảnh báo nguy cơ trượt lở đất đá tỷ lệ 1:10.000 của 24 xã trọng điểm thuộc các tỉnh Hà Giang, Lào Cai, Yên Bái và Hòa Bình). Đề án phối hợp chặt chẽ với Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia ra các bản tin cảnh báo trượt lở đất đá, các biện pháp phòng ngừa và giảm thiểu thiệt hại do trượt lở đất đá gây ra trong mùa mưa, bão.     

Hướng tới các nhiệm vụ trọng tâm 

Ông Trịnh Xuân Hòa, Phó Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản cho biết, theo chỉ đạo của Chính phủ, Đề án sẽ đẩy nhanh tiến độ hoàn thành công tác điều tra và thành lập bản đồ hiện trạng trượt lở đất đá, bản đồ phân vùng nguy cơ trượt lở đất đá tỷ lệ 1:50.000 và nhất là công tác điều tra chi tiết cho các xã trọng điểm làm cơ sở cho việc chủ động phòng, chống thiên tai, bố trí, sắp xếp lại dân cư, bảo đảm ổn định, an toàn cho người dân.

Để đưa ra các giải pháp phòng, chống và giảm thiểu thiệt hại do trượt lở đất, lũ quét gây ra, các Bộ, ngành và địa phương cần tiếp tục phối hợp chặt chẽ, tăng cường nguồn lực từ ngân sách nhà nước. Các địa phương chủ động rà soát, di dời các hộ dân sống ở nơi nguy hiểm đến nơi an toàn, xây dựng đề án ổn định dân cư, kết hợp sinh kế bền vững gắn với bảo vệ và phát triển rừng trên vùng miền núi. Các địa phương tăng cường tuyên truyền, phổ biến, giáo dục người dân trong vùng bị ảnh hưởng về các biện pháp cơ bản phòng chống lũ quét, trượt lở đất để giảm thiểu tối đa thiệt hại.

Để bảo đảm an toàn cho người dân các tỉnh miền núi trước thiên tai, Chương trình cập nhật phân vùng rủi ro thiên tai, lập bản đồ cảnh báo thiên tai, đặc biệt là các thiên tai liên quan đến bão, nước dâng do bão, lũ, lũ quét, trượt lở đất, hạn hán, xâm nhập mặn”(theo Quyết định số 705/QĐ-TTg ngày 7/6/2018) cần sớm triển khai; tập trung chủ yếu vào giải pháp nâng cao năng lực ứng phó lũ quét, trượt lở đất trước mắt và lâu dài cho khu vực miền núi phía Bắc. Công tác điều tra chi tiết, nâng cao độ chính xác bản đồ trượt đất đá, lũ quét cần được đẩy mạnh giúp các địa phương khoanh vùng các điểm, vùng nguy hiểm, trên cơ sở đó tổ chức di dời khẩn cấp người dân; xây dựng các khu tái định cư an toàn trước mùa mưa lũ.

Các đơn vị liên quan ứng dụng công nghệ mới vào dự báo, cảnh báo lũ, nhất là những thiết bị tự động cảnh báo sớm thiên tai, hệ thống thông tin liên lạc để giúp các địa phương phát hiện sớm và phòng tránh hiện tượng sạt, trượt, lũ ống, lũ quét; đẩy mạnh hợp tác, chia sẻ thông tin, kinh nghiệm về phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn; tranh thủ sự ủng hộ, hỗ trợ của quốc tế trong phòng, chống và khắc phục hậu quả thiên tai; tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực quan trắc, giám sát, đánh giá, cảnh báo nguy cơ lũ quét, trượt lở đất... Các địa phương tập trung tuyên truyền cho người dân về kiến thức phòng chống thiên tai, vừa tổ chức lại lực lượng xung kích, bảo đảm hoạt động kịp thời, hiệu quả của lực lượng “tại chỗ”. Đồng thời bổ sung, bố trí lại phương tiện, thiết bị chuyên dùng hiện đại, phù hợp với đặc điểm địa hình miền núi cho các lực lượng phòng chống thiên tai -  tìm kiếm cứu nạn theo hướng chuyên nghiệp.

Thực hiện các giải pháp trên, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản sẽ phối hợp chặt chẽ với Trung tâm dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia, khẩn trương tích hợp các sản phẩm cảnh báo của Đề án trượt lở với cơ sở dữ liệu chung. Công tác chuyển giao sản phẩm, hướng dẫn quản lý, sử dụng về địa phương cần được pháp lý hóa. Đề án sẽ chủ động phối hợp với địa phương cập nhật thông tin và triển khai tập huấn sử dụng kết quả điều tra, phục vụ kịp thời công tác phòng tránh thiên tai trượt lở đất đá. Các thông báo về nguy cơ thiên tai cần được phổ biến rộng nhất và nhanh nhất có thể, đặc biệt là tới những địa phương có nguy cơ cao.

Những sản phẩm như bản đồ hiện trạng, bản đồ phân vùng cảnh báo cần được các địa phương sử dụng, ít nhất vào hai mục đích, trước mắt sơ tán dân ra khỏi các khu vực đang trượt lở hoặc có nguy cơ xảy ra trượt lở, lũ quét cao. Về lâu dài, những sản phẩm này cần được tích hợp vào các quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội của các địa phương, phục vụ tái định cư, định canh, xây dựng cơ sở hạ tầng... nhằm tránh tối đa tác động nhân sinh vào tự nhiên, góp phần giảm thiểu các tác nhân làm tăng nguy cơ trượt lở đất đá, lũ quét.