Trước thềm Hội nghị quốc tế về chống buôn bán động vật hoang dã trái phép sẽ diễn ra vào tháng 10/2018 tại London (Anh), Phó Giám đốc Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên (Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam) Bùi Thị Hà nhấn mạnh đến việc cần tiếp tục hành động cấp bách ngăn chặn sự tuyệt chủng của các loài động vật hoang dã.
Trang trại bảo tồn gấu Ninh Bình. Ảnh: TTXVN phát
Bước chuyển biến lớn
Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) có hiệu lực từ đầu năm 2018 là một trong những bước tiến quan trọng của Việt Nam trong nỗ lực bảo vệ động vật hoang dã, đã xóa bỏ được nhiều lỗ hổng pháp lý trước đây, tăng mức phạt với những vi phạm nghiêm trọng và là cơ sở pháp lý quan trọng để cơ quan chức năng địa phương xử lý nghiêm các tội phạm về động vật hoang dã.
Tháng 11/2016, Việt Nam lần đầu tiên tiêu hủy 2,1 tấn ngà voi tại Hà Nội. Đây là một bước tiến tích cực thể hiện cam kết của Việt Nam trong việc xử lý các tang vật là ngà voi và sừng tê giác thu giữ được từ các vụ vận chuyển và buôn bán trái phép. Đầu năm 2017, cơ quan chức năng tỉnh Lào Cai đã tiêu hủy 43 chiếc ngà voi.
Năm 2018, Việt Nam lần đầu bắt giữ và phạt tù 13 tháng đối tượng cầm đầu một đường dây chuyên buôn bán trái phép động vật hoang dã xuyên lục địa Nguyễn Mậu Chiến. Đối tượng Hoàng Tuấn Hải đã bị kết án 4,5 năm tù giam vì tội chế tác và buôn bán trái phép hơn 10 tấn rùa biển tại Khánh Hòa.
Các chiến dịch khảo sát của Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên tại 6 thành phố lớn cho thấy vi phạm tại các cơ sở kinh doanh giảm ở những khu vực mà chính quyền địa phương tăng cường thực thi pháp luật. Trong 6 tháng đầu năm 2018, quận Đống Đa (Hà Nội) và Quận 5 (Thành phố Hồ Chí Minh) đã giảm thiểu thành công các vi phạm về động vật hoang dã trên địa bàn với tỷ lệ lần lượt là 51% và 56%, Quận 1 (Thành phố Hồ Chí Minh) cũng giảm 27%.
Thời gian gần đây, càng có nhiều chủ nuôi gấu tự nguyện chuyển giao gấu cho nhà nước. Thêm vào đó, cơ quan chức năng tại nhiều địa phương đang nỗ lực hành động để trở thành “địa phương không còn gấu nuôi nhốt”. Tính đến tháng 9/2018, chỉ còn khoảng 780 cá thể gấu đang bị nuôi nhốt tại Việt Nam, giảm nhiều so với 4.300 cá thể năm 2005.
Mặc dù nhiều quốc gia đang muốn hợp pháp hóa buôn bán sừng tê giác và các sản phẩm từ động vật hoang dã có giá trị cao khác, Việt Nam vẫn tiếp tục có nhiều nỗ lực giảm thiểu nhu cầu tiêu thụ và nghiêm cấm buôn bán sừng tê giác trong nước.
Tội phạm luôn tìm cách lách luật
Đánh giá về các thách thức, bà Bùi Thị Hà cho rằng tình trạng săn bắt trái phép động vật hoang dã từ tự nhiên rồi bán cho các cơ sở gây nuôi thương mại hợp pháp đang là một mối đe dọa lớn đối với đa dạng sinh học của Việt Nam và các nước trong khu vực. Một số mạng lưới buôn bán động vật hoang dã lớn khác vẫn ngang nhiên hoạt động mà chưa bị bắt giữ và xử lý.
Tham nhũng là một vấn đề rất nhạy cảm và là một rào cản lớn trong nỗ lực đấu tranh phòng chống các tội phạm về động vật hoang dã, đặc biệt trong những trường hợp liên quan tới các loài có giá trị cao như sừng tê giác và ngà voi. Tội phạm luôn tìm cách lách luật ở mọi nơi, từ “lót tay” để được “thông quan” tại cửa khẩu đến việc đi “cửa sau” nếu bị phát hiện để hòng thoát tội, không bị truy tố hoặc được giảm án hay thậm chí được trắng án tại tòa. Theo thống kê từ đầu năm 2018 đến nay, với 10 vụ án đã được đưa ra xét xử về hành vi vận chuyển, buôn bán động vật hoang dã trái phép, chỉ có 2/11 đối tượng bị áp dụng mức án tù giam, các đối tượng còn lại chỉ bị phạt tiền hoặc được hưởng án treo.
Một số cơ sở tư nhân có dấu hiệu sử dụng vỏ bọc hợp pháp để buôn bán hổ bất hợp pháp. Không những vậy, nhiều cơ sở còn cho hổ sinh sản nhằm gia tăng số lượng hổ nuôi nhốt. Đây sẽ là một thách thức lớn đối với các cơ quan chức năng trong công tác quản lý nếu không có biện pháp ngăn chặn và kiểm soát tình trạng gây nuôi hổ một cách có hiệu quả. Tội phạm về động vật hoang dã đang gia tăng trên Internet. Việc mua bán trực tuyến ngà voi, các sản phẩm từ hổ, các loài động vật hoang dã có giá trị hay vật nuôi bản địa và ngoại lai đang dần trở nên phổ biến.
Hiện tại, buôn bán động vật hoang dã vẫn được cho là cách làm giàu phi pháp nhưng lợi nhuận khổng lồ, bởi vậy cần áp dụng hình phạt nghiêm khắc để răn đe. Các cơ quan chức năng cần tập trung triệt phá tận gốc những mạng lưới tội phạm buôn bán động vật hoang dã lớn bằng nỗ lực điều tra, truy bắt và xử lý nghiêm những kẻ cầm đầu các đường dây; nâng cao tính minh bạch trong các cơ quan hành pháp. Các cơ quan tố tụng của Việt Nam thực hiện chính sách 3 không (không thương cảm, không khoan nhượng, không tư lợi) trong quá trình xử lý.
Việt Nam tiếp tục nghiêm cấm tuyệt đối mọi hình thức buôn bán sừng tê giác, kể cả dưới hình thức để làm vật kỷ niệm. Việc tiêu hủy ngà voi và sừng tê giác cần trở thành thông lệ trong tố tụng hình sự, ngay sau khi một vụ án khép lại. Các cơ quan chức năng chỉ nên giữ lại một số lượng nhỏ mẫu vật ngà voi và sừng tê giác với mục đích phân tích ADN, phục vụ giáo dục - đào tạo hay nghiên cứu khoa học. Ngăn chặn tình trạng gây nuôi hổ tràn lan tại các địa phương là biện pháp thiết yếu nhằm giảm thiểu tình trạng buôn bán hổ trái phép, thắt chặt quản lý các cá thể hổ đang gây nuôi tại các cơ sở tư nhân như đăng kí và gắn chíp, nghiêm cấm tình trạng cho hổ sinh sản tại các cơ sở này.
Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên kêu gọi các địa phương còn nuôi nhốt gấu lấy mật, đặc biệt là Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, nhanh chóng và quyết liệt hành động theo xu hướng chung để đưa tỉnh/thành của mình trở thành "địa phương không còn gấu nuôi nhốt".
Trung tâm cũng đề nghị ngừng cấp phép thành lập các “cơ sở bảo tồn” cho đến khi có các văn bản pháp luật quy định rõ mục đích và các hoạt động được phép thực hiện tại các cơ sở này; nghiêm cấm tuyệt đối mọi hình thức gây nuôi thương mại đối với các loài động vật có nguy cơ tuyệt chủng. Vấn đề này cần được thể hiện rõ trong các nghị định hiện đang được soạn thảo bởi các cơ quan quản lý Nhà nước, trong đó có Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn. Uỷ ban Nhân dân các cấp có trách nhiệm đảm bảo các cơ sở kinh doanh như nhà hàng, hiệu thuốc đông y… phải tuân thủ pháp luật về bảo vệ động vật hoang dã.
Một số biện pháp hữu hiệu như đóng cửa các trang thông tin điện tử có chứa thông tin quảng cáo và mua bán các loài động vật hoang dã cần được bảo vệ; tăng cường điều tra, theo dõi các đối tượng cung cấp, buôn bán các cá thể động vật sống cùng các sản phẩm có giá trị nhằm bắt giữ và xử lý nghiêm khắc những đối tượng này.