Đoàn nghệ sĩ Nhà hát Tuổi trẻ chúng tôi bay tới Nhật Bản vào đúng lúc giao mùa, bạt ngàn rừng cây đổ lá nhuốm sắc màu đỏ, vàng như tranh vẽ trong suốt hành trình qua 11 thành phố, tham quan, khảo sát và xem 8 vở diễn tại những Nhà hát nghệ thuật hàng đầu qua 11 thành phố lớn của Nhật Bản. Đây thực sự là một chuyến “du hành” về văn hóa đặc biệt từ bắc xuống nam, từ đông sang tây, với nhiều trải nghiệm đa dạng về sân khấu, cảm nhận về các di sản văn hóa nổi tiếng và con người Nhật Bản..., đầy ấn tượng sâu sắc. Đặc biệt, người đồng hành cùng chúng tôi trong hành trình này là một trong những chuyên gia về văn hóa rất có uy tín và năng lực của The Japan Foudation, ông Takashi Ito.
Tầm nhìn 20 năm và hơn thế nữa
Sau khi Thủ tướng Shinzo Abe nhậm chức, Nhật Bản đã bắt đầu coi trọng việc đào tạo, nâng cao về mặt giáo dục và giao lưu về mặt văn hóa, nghệ thuật, tăng cường sự gắn kết giữa đời sống tinh thần, văn hóa Nhật Bản và văn hóa các nước ASEAN. Quỹ Giao lưu Quốc tế Nhật Bản (The Japan Foudation) đã quyết định chọn Nhà hát Tuổi trẻ của Việt nam là đối tác cho dự án lần đầu tiên họ thực hiện tại các nước khu vực Đông Nam Á
Gặp gỡ đạo diễn Ninagawa tại Nhà hát Saitama. |
Ngay khi đến Nhật Bản, các nghệ sĩ chúng tôi đã may mắn được gặp gỡ, tìm hiểu, trao đổi thông tin với hai giáo sư đầu ngành về sân khấu Nhật Bản là Giáo sư Tamotsu Wanatabe và Giáo sư Mitsuhiro Yoshimoto, cùng tìm hiểu những thông tin về sân khấu dân tộc cổ truyền của Nhật Bản, về kịch Nô, kịch Kabuki… cũng như những đặc tính của sân khấu cổ truyền Nhật Bản, lịch sử phát triển, tình hình hoạt động hiện nay, cũng như toàn bộ chính sách văn hóa, xu hướng phát triển sân khấu Nhật Bản.
Đoàn chúng tôi được khảo sát toàn bộ những Trung tâm nghệ thuật biểu diễn và các nhà hát phục vụ cho hoạt động biểu diễn hàng đầu của Nhật Bản. Phần lớn trong số các nhà hát, như Nhà hát Quốc gia Mới, Nhà hát Sai-no-kuni Saitama, Nhà hát Ryuzanji, Nhà hát Marebito... được Chính phủ Nhật Bản hoặc chính quyền địa phương tại các tỉnh của Nhật Bản đầu tư xây dựng trong vòng 10 -15 năm trở lại đây, đều là những nhà hát có sự hoàn chỉnh về mặt kỹ thuật, thiết bị, âm thanh, ánh sáng tới mức hoàn hảo. Nhà hát Sai-no-kuni Saitama nằm trong top 5 nhà hát hàng đầu thế giới về trang thiết bị kỹ thuật phục vụ biểu diễn.
Giao lưu với các nghệ sĩ Nhật Bản. |
Nhà hát Quốc gia Mới thì sở hữu một phòng hòa nhạc lớn cho Opera, Ballet với khoảng 1.200 chỗ ngồi, toàn bộ nội thất, vách gỗ, ghế gỗ của Nhà hát Quốc gia Mới đều được làm bằng gỗ sồi tự nhiên, nội thất đạt mức độ hoàn hảo. Theo giới thiệu, các nhà hát hiện đại của Nhật Bản đều có tổng đầu tư từ 120 triệu USD cho tới 160 triệu USD (khoảng 2.400 - 3.200 tỷ đồng VN), trang thiết bị cơ khí sân khấu, âm thanh, ánh sáng đều được nhập của các hãng hàng đầu thế giới hoặc Nhật Bản. Mỗi rạp hát đều có khoảng từ 1.200-2.000 chiếc đèn kĩ thuật phục vụ việc thay cảnh, tạo ánh sáng thay đổi không gian nghệ thuật rất nhanh nhờ sử dụng công nghệ kỹ thuật số hiện đại. Để có được sự hoàn hảo đó, Nhật Bản đều cử kỹ thuật viên về âm thanh, ánh sáng đi học ở những nơi tiên tiến như Anh, Đức, Mỹ… từ cách đây 20 năm trước, để bây giờ họ gây dựng được đội ngũ kỹ thuật viên biểu diễn chuyên nghiệp.
Ở Nhật Bản, khái niệm Nhà hát là chỉ những rạp hát phục vụ cho biểu diễn. Trong số các Nhà hát chúng tôi đến tham quan, chỉ có Nhà hát Quốc gia Mới có đoàn Ballet của Nhà hát và Nhà hát Shizuoka có đoàn kịch của riêng mình là đoàn “SPAC”. Còn lại là các đoàn nghệ thuật hoạt động độc lập với nhà hát. Bản thân các nhà hát sẽ căn cứ vào sự nổi tiếng, ăn khách của những vở diễn của các đoàn để mời họ đến biểu diễn. Và như thế, họ có sự “chuyên môn hóa” rất rõ ràng: Về góc độ chất lượng tác phẩm nghệ thuật là do các đoàn nghệ thuật và các nghệ sĩ quyết định, còn nhà hát chỉ phục vụ tối đa về trang thiết bị nghệ thuật, âm thanh, ánh sáng cho biểu diễn.
Tham quan cảnh đẹp cố đô Kyoto |
Các nhà hát của Nhật Bản được đầu tư theo hướng khai thác hoạt động đa năng, có thể phục vụ cho các loại hình nghệ thuật, từ nghệ thuật truyền thống như kịch Nô, kịch Kabuki, nhưng mặt khác lại cũng có thể phục vụ cho những loại hình nghệ thuật đương đại như hòa nhạc, Ballet, vì vậy đều đạt công suất sử dụng rạp “đỏ đèn” tới 80%/năm, cá biệt có trung tâm là 90%. Đa năng là thế, nhưng tính chất bảo tồn sân khấu truyền thống cũng được thể hiện rất rõ ở các trung tâm nghệ thuật hiện đại cho sân khấu kịch, opera, ballet… vẫn song song có một không gian sân khấu riêng biệt, dành cho những đoàn nghệ thuật cổ truyền của Nhật Bản như kịch Nô, kịch Kabui, rối bóng… với cấu trúc sân khấu hoàn toàn mang màu sắc dân tộc. Đó là một điều rất đặc biệt và ý nghĩa.
Dòng chảy từ truyền thống tới hiện đại
Trong chuyến đi này, các nghệ sĩ của Nhà hát Tuổi trẻ đã được xem tất cả các loại hình biểu diễn rất khác nhau, đa dạng của sân khấu Nhật Bản, từ những vở kịch truyền thống Kabuki tại rạp hát nổi tiếng Kabuki-za ở Thủ đô Tokyo, tới những vở kịch đương đại như “Water like Stone”…
Nhà hát Kabuki-za, diễn những vở kịch hoàn toàn là kịch Kabuki cổ truyền của Nhật Bản, nhưng đã được làm mới với sự hỗ trợ về kỹ thuật như hiệu ứng ánh sáng, âm thanh hiện đại khiến sân khấu kịch cổ truyền Kabuki vẫn có được hơi thở của cuộc sống hiện đại, dễ xem hơn. Mức vé xem kịch Kabuki cũng khá kỷ lục: 11.000 Yên/vé trên lầu -18.000 Yên/vé hạng nhất (khoảng 2,2 - 3,6 triệu đồng), vé phải đặt trước hàng tháng. Không chỉ hấp dẫn khách nước ngoài, mà người Nhật đi xem sân khấu Kabuki cũng rất đông. Có thể nói, Nhật Bản đã rất thành công khi nuôi dưỡng được tình yêu sân khấu cổ truyền dân tộc.
Các nghệ sĩ Nhật Bản đều lao động nghệ thuật cực kỳ nghiêm túc, tôn trọng khán giả, khi kết thúc vở diễn, toàn bộ diễn viên tiến ra cửa để chào đón, bắt tay từng khán giả, tạm biệt… Điều này tạo cảm giác được tiếp cận, chia sẻ, giao lưu và càng nâng cao sự tương tác giữa nghệ sĩ với khán giả. |
Cũng trong hành trình lần này, chúng tôi đã được xem chương trình “Song and Dance” ở Nhà hát SHIKI (Bốn mùa). Sức hấp dẫn của đoàn nghệ thuật ăn khách và hoạt động hiệu quả hàng đầu ở Thủ đô Tokyo này là ở việc họ mua bản quyền những vở nhạc kịch ở sân khấu Broadway của Mỹ, rồi chuyển thể những ca khúc trong nhạc kịch sang tiếng Nhật, đồng thời dàn dựng theo phong cách Nhật Bản và sử dụng vũ đạo Nhật, rất hấp dẫn khán giả trẻ tới xem như vở “Lion King”, “Miami”… buổi diễn nào gần như cũng hết vé!
Phần lớn các vở diễn đoàn xem là những vở diễn sân khấu kịch nói, có vở được diễn ở rạp 1.200 chỗ với giá vé từ 9.000-12.000 Yên, có vở diễn ở sân khấu rất bình dân Black Box chỉ có 150 chỗ với giá vé khoảng 4.500 Yên, nhưng điều đáng nói là với sân khấu nào cũng đông khách và khán giả Nhật vẫn xếp hàng mua vé và thể hiện một trình độ cảm thụ tuyệt vời trong rạp. Các vở diễn cũng rất đa dạng về đề tài. Có vở diễn nói về trạng thái tâm lý của xã hội hiện đại Nhật Bản sau trận động đất, sóng thần; nhiều người dân, lớp trẻ cảm thấy hoang mang, bất an như vở “Water like Stone”, hoặc chuyển thể từ kịch bản hiện thực tâm lý của Mỹ, được “Nhật hóa” như vở “Lost in Yonkers”, theo phong cách hiện thực tâm lý….
Việc lựa chọn kịch mục đã tạo nên sức hấp dẫn và sự thành công của các nhà hát của Nhật Bản.. Nhà hát Sai-no-kuni Saitama có đoàn nghệ thuật theo chủ thuyết dàn dựng các vở diễn của William Shakespeare ngay từ khi mới ra đời, cách đây 15 năm. Đến nay, nhà hát đã dàn dựng được 27 vở, trong số 36 vở kịch nổi tiếng của ông, trong đó có những vở nổi tiếng như Hamlet, Macbeth, Othelo. Nhà hát cũng đặt kết hoạch trong 5 năm tới nữa sẽ dàn dựng nốt 9 vở còn lại, để trở thành Nhà hát duy nhất ở Nhật Bản dàn dựng được trọn vẹn các vở diễn của William Shakespeare. Nhiều vở diễn của Nhà hát đã từng đi lưu diễn ở Mỹ, Anh… và rất hấp dẫn khán giả bởi có nét riêng độc đáo của sân khấu Nhật Bản. Cũng có những nhà hát chuyên dàn dựng kịch của nhà viết kịch nổi tiếng Henrik Ibsen hay trung thành với phong cách tự sự giãn cách của nhà viết kịch Bertolt Brecht…..
Hành trình 15 ngày ở Nhật Bản đã khép lại, nhưng một hành trình giao lưu mới lại mở ra với Nhà hát Tuổi trẻ trong một dự án đào tạo kỹ năng sân khấu vào năm tới. Cha ông ta vẫn dạy rằng "Đi một ngày đàng, học một sàng khôn". Với mỗi nghệ sĩ Nhà hát Tuổi trẻ chúng tôi quả là những ngày học hỏi kinh nghiệm đáng quý khi rong ruổi trên xứ sở Phù Tang…
Tokyo những ngày cuối năm 2013
Ghi chép củaTrương Nhuận(Giám đốc Nhà hát Tuổi trẻ )