Họa sĩ Tô Ngọc Vân được xếp thứ 2 trong “bộ tứ hội họa” nổi tiếng của Việt Nam: “Nhất Trí, nhì Vân, tam Lân, tứ Cẩn”, gồm Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Tường Lân và Trần Văn Cẩn. Đây là những danh họa không chỉ có thành tựu lớn trong sáng tạo nghệ thuật, mà còn là những nhân vật tiên phong của nền hội họa Việt Nam, khi đó còn rất non trẻ.
GS.TSKH Tô Ngọc Thanh, con trai họa sĩ Tô Ngọc Vân phát biểu tại Lễ kỷ niệm. |
Họa sĩ Tô Ngọc Vân sinh ra và lớn lên tại Hà Nội. Ông tốt nghiệp khóa II Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, năm 1931. Ngay từ khi còn là sinh viên (năm 1930), ông đã có 3 tác phẩm sơn dầu “Ánh mặt trời”, “Bụi chuối ngoài nắng” và “Trời dịu”, trưng bày tại triển lãm mỹ thuật đầu tiên ở Sài Gòn, cùng với các tác phẩm của sinh viên khóa I đã ra trường. Đến năm 1931, 1932, ông đã gửi tranh tham gia triển lãm mỹ thuật tại Paris, được tặng Huy chương Vàng và Bằng danh dự. Năm 1932, ông được bầu là hội viên Hội Họa sĩ Pháp.
Tháng 5/1935, ông tham gia Hội An Nam khuyến khích Nghệ thuật và Kỹ nghệ (SADEAI), do họa sĩ Vitor Tacdieu làm Hội trưởng và Tô Ngọc Vân làm Tổng thư ký. Năm 1939-1945, ông làm giáo sư Hội họa Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Vừa giảng dạy, ông vừa sáng tác nhiều bức tranh sơn dầu nổi tiếng, như “Thiếu nữ bên hoa huệ” – 1943, “Buổi trưa” – 1943, “Thiếu nữ bên hoa sen” – 1944, “Thiếu nữ nằm bên hoa sen”, “Thiếu nữ ngồi”, “Thiếu nữ tựa kỷ”… cùng các bức tranh thiếu nữ khác bằng chất liệu bút sắt, bút chì, mực nho, màu nước, các bức vẽ về Xứ Đoài, Mông Phụ, Ba Vì, Hà Tây…
Tác phẩm "Hai thiếu nữ và em bé" của họa sĩ Tô Ngọc Vân, được Nhà nước công nhận là Bảo vật quốc gia. |
Năm 1945, Cách mạng tháng Tám thành công, họa sĩ Tô Ngọc Vân được Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trao trách nhiệm lập lại trường Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam (khai giảng ngày 15/11/1945) tại phố Lò Đúc, Hà Nội.
Thực hiện lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngày 19/12/1946, họa sĩ Tô Ngọc Vân cùng nhiều văn nghệ sĩ lên Chiến khu Việt Bắc. Từ năm 1949-1954, ông sáng tác nhiều bức tranh sơn mài; loạt tranh ký họa về Tây Bắc bằng màu nước, chì; loạt ký họa về nông dân trong cải cách ruộng đất năm 1953 bằng màu nước; loạt ký họa về bộ đội bằng chất liệu chì, màu nước và sơn dầu…
Thời kỳ ở Việt Bắc, ông được cử làm Trưởng đoàn Văn hóa Kháng chiến Việt Bắc, Giám đốc Xưởng họa kháng chiến và cuối năm 1949, được giao làm Hiệu trưởng Trường Mỹ thuật Việt Nam. Lớp sinh viên khóa kháng chiến với 22 người được sự dạy dỗ trực tiếp của Tô Ngọc Vân và các họa sĩ tài danh khác, đã trở thành những họa sĩ tên tuổi của nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại.
Năm 1954, sau chiến thắng Điện Biên Phủ, Tô Ngọc Vân lên đường ra mặt trận. Ngày 17/6/1954, ông hy sinh tại đèo Lũng Lô. Chiếc cặp vẽ mà ông đem theo mình đi chiến dịch có nhiều ký họa dọc đường, trong đó có bức ký họa chì “Đèo Lũng Lô”, được vẽ ngày 15/6/1954, có thể là bức tranh cuối cùng trong cuộc đời ông.
Phát biểu tại Lễ kỷ niệm, họa sĩ Trần Khánh Chương, Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam chia sẻ, họa sĩ Tô Ngọc Vân là người tài hoa, trung thực, thẳng thắng, giản dị và dễ mến, có niềm đam mê sáng tạo và khám phá vươn tới cái đẹp đích thực của hội họa. Cả cuộc đời của ông đã dành cho hội họa, và hội họa của ông đã đưa ông trở thành danh họa của nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại, với những tác phẩm sơn dầu, lụa, sơn mài… Ông cũng là một trong những họa sĩ đầu tiên tiếp thu nghệ thuật phương Tây một cách sáng tạo, có kế thừa truyền thống dân tộc, để lại nhiều tác phẩm có giá trị nghệ thuật cao.
Họa sĩ Tô Ngọc Vân cùng với họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung là những người đầu tiên đặt nền móng cho ngành Lý luận Phê bình Mỹ thuật ở Việt Nam. Ông đã viết nhiều bài báo về mỹ thuật có giá trị đăng trên báo Ngày Nay, Thanh Nghị, Trung Bắc Chủ Nhật nhằm phổ cập, quảng bá, hướng dẫn và phê bình về mỹ thuật. Tô Ngọc Vân cũng là một nhà giáo mỹ thuật xuất sắc, tham gia giảng dạy tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, góp phần đào tạo nhiều họa sĩ tài danh, thuộc thế hệ đầu của nền mỹ thuật Việt Nam.
Với những đóng góp lớn lao cho nền Mỹ thuật Việt Nam, họa sĩ Tô Ngọc Vân đã được Đảng và Nhà nước nhiều danh hiệu cao quý. Năm 1996, ông được Chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật (đợt I) cho các tác phẩm “Bác Hồ làm việc tại Bắc Bộ Phủ” – sơn dầu; “Hồ Chí Minh làm việc” – khắc gỗ; “Bộ đội nghỉ chân trên đồi” – sơn mài; “Xưởng quân giới” – sơn dầu; “Bộ tranh ký họa về nông dân cải cách ruộng đất”; “Bừa trên đồi” – bột màu; “Bộ tranh ký họa về bộ đội trong chiến dịch Điện Biên Phủ”. Năm 2013, tác phẩm “Hai thiếu nữ và em bé” trong sưu tập của họa sĩ Tô Ngọc Vân đã được Nhà nước công nhận là Bảo vật quốc gia.