Phố Hiến - Những giá trị đặc biệt của đô thị cổ Việt Nam

Sự kiện khu di tích Phố Hiến vừa được công bố là "Di tích Quốc gia đặc biệt" đang khơi dậy cho vùng đất Hưng Yên những tiềm năng lớn và mở ra những bước đi mới trong phát triển văn hóa du lịch. Đây cũng là sự khẳng định những giá trị to lớn của Phố Hiến trong lịch sử văn hóa dân tộc Việt Nam; đồng thời đặt ra vấn đề lớn trong việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị của một vùng đất cổ Phố Hiến xứng tầm với một di tích Quốc gia đặc biệt.

* Những công trình kiến trúc độc đáo

Theo nghiên cứu của các nhà khoa học, khu di tích Phố Hiến hình thành và phát triển là thành quả kết tinh từ quá trình đô thị hóa Phố Hiến cổ. Từ thế kỷ 16 và 17, Phố Hiến đã là trung tâm chính tri, kinh tế, văn hóa với nhiều mối giao lưu quốc tế với các nước như: Trung Quốc, Hà Lan, Nhật Bản, Pháp... Nơi đây trở thành điểm trung chuyển và là cửa ngõ của mọi tuyến giao thương đường sông từ vùng biển Bắc Bộ đi sâu vào đất liền tới Kinh thành Thăng Long.

Khu di tích Phố Hiến cũng là một quần thể các công trình kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu mang những dấu ấn riêng, thể hiện những giá trị độc đáo trong hệ thống đô thị cổ Việt Nam. Phố Hiến khởi nguồn trong thời kỳ hưng thịnh được dân bản địa và thương nhân nước ngoài xây dựng nên các công trình kiến trúc tuyệt vời như bến cảng, thương điếm, đền đình chùa. Trong đó, nhiều công trình mang mang vẻ đẹp đặc trưng văn hóa Việt, một số công trình có sự kết hợp hài hòa tinh xảo với kiến trúc phương Tây nhưng vẫn mang đậm hồn Việt.


Phố Hiến sau khi suy tàn nhưng vẫn còn hiện hữu đến ngày nay nhiều công trình kiến trúc nghệ thuật độc đáo, chứng minh cho thời kỳ phát triển rực rỡ của một "Tiểu Tràng An" xưa, là di sản vô giá của kho tàng văn hóa dân tộc và nhân loại. Nổi bật trong đó là những công trình kiến trúc thuần Việt như: Chùa Chuông, chùa Nễ Châu, đình chùa Hiến, đền Mẫu, đền mây, đền Kim Đằng, Văn Miếu Xích Đằng... Tại các di tích này còn lưu giữ được các mảng chạm khắc hoa văn chủ yếu là tứ linh, tứ quý, hoa văn, đầu rồng cùng các bức châm thư với nghệ thuật thư pháp thanh thoát, uyên bác. Riêng chùa Chuông, đình An Vũ được làm kiểu bốn mái mang nét đặc trưng của kiến trúc thời Lê. Còn đền Mây, đề Mẫu, đền Trần, Văn Miếu Xích Đằng mang đặc trưng kiến trúc thời Nguyễn với kiểu dáng tường hồi bít đốc, cùng các mảng chạm khắc tứ linh và tứ quý đan xen. Trong khi đó, đình chùa Hiến, chùa Nễ Châu mang dáng dấp nghệ thuật chạm khắc thời Lê - Nguyễn cũng là dấu tích về sự phát triển rực rỡ của Phố Hiến thời hoàng kim.

Tại Phố Hiến còn có những công trình kiến trúc của người Việt kết hợp với kiến trúc Trung Hoa và phương Tây như: Đông đô Quảng Hội, đền Thiên Hậu, chùa Phố, Võ Miếu. Mái của các công trình này chủ yếu là lợp ngói ống. Các mảng chạm khắc được dựa theo các tích cổ trong dân gian như: Cá chép vượt vũ môn hóa rồng, hoa sen úp, lân hý cầu, kết nghĩa vườn đào, bát mã quần phi... Ngoài ra, nhà thờ thiên chúa giáo tọa lạc giữa trung tâm Phố Hiến được xây từ thế kỷ thứ 17 mang đậm kiến trúc gô-tích vòm theo kiểu vòng cung ba thùy. Nét kiến trúc mỹ thuật của từng di tích đều góp phần vào việc chứng nhận làm sáng tổ các giai đoạn, các thời kỳ lịch sử; là cơ sở để các nhà khoa học nghiên cứu về lịch sử, văn hóa, kiến trúc, mỹ thuật của Phố Hiến nói riêng và dân tộc Việt Nam nói chung.

Cùng với kiến trúc độc đáo, các di tích đều toát lên sự thâm nghiêm của không gian u tịch gắn với sự bài trí tượng thờ trong khung cảnh thiên nhiên hài hòa khiến nhiều di tích ở Phố Hiến tạo được ấn tượng khá mạnh và sâu lắng trong du khách. Đó là chùa Chuông phong cảnh tuyệt mỹ được ví là thắng cảnh "đẹp nhất Sơn Nam", là đền Mẫu cổ kính ẩn mình dưới bóng cây cổ thụ 3 gốc soi bóng lung linh bên hồ Bán nguyệt thơ mộng, là đền Mây thấp thoáng bên bờ sông Hồng được coi là đệp hơn cả "trăm cảnh nghìn cảnh". Những di tích này cũng được coi là những địa danh nổi tiếng trong tuyến du lịch xuôi sông Hồng về Phố Hiến.

* Bảo tồn cho mai sau

Khu di tích Phố Hiến được Chính phủ xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt làm khởi sắc một vùng đất cổ, là niềm vinh dự, tự hào của nhân dân tỉnh Hưng Yên. Những năm qua, công tác trùng tu, bảo tồn khu quần thể khu di tích Phố Hiến luôn được tỉnh Hưng Yên coi trọng. Từ năm 1997 đến nay, tỉnh đã tiến hành dự án tu bổ, tôn tạo Quần thể di tích Phố Hiến để phục hồi và bảo tồn các giá trị văn hóa lịch sử. Trong đó, các di tích như: Văn miếu Xích Đằng, chùa Chuông, đền Mẫu, Đông Đô Quảng Hội, đình chùa Hiến... là những công trình đã được tu bổ, tôn tạo tổng thể để bảo vệ, gìn giữ cho kho tàng di sản quý giá của vùng đất văn hiến. Các hạng mục được phục hồi đảm bảo đúng quy trình kỹ thuật và nguyên tắc bảo tồn, góp phần khai thác và phát huy các giá trị của di tích cho mai sau.

Tỉnh Hưng Yên cũng đang triển khai từng bước các nhóm dự án theo Quyết định số 744/QĐ-TTg ngày 27/5/2010 của Thủ tướng Chính phủ về việc “Phê duyệt Quy hoạch tổng thể bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị đô thị cổ Phố Hiến gắn với phát triển du lịch”, thông qua quy hoạch sẽ hoàn thiện không gian kiến trúc về bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị Phố Hiến, để Hưng Yên không những phát triển về kinh tế xã hội mà còn mở ra tiềm năng lớn về văn hóa du lịch. Theo đó, phạm vi nghiên cứu của Quy hoạch khoảng gần 2.000 ha theo ranh giới Phố Hiến cổ và nằm trong giới hạn thành phố Hưng Yên, phù hợp với quy hoạch chung xây dựng thành phố Hưng Yên đến năm 2020.

Quần thể Phố Hiến trở thành Di tích Quốc gia đặc biệt cũng là tiền đề để Hưng Yên phát huy giá trị lịch sử, tiềm năng du lịch sau thời gian dài bị lãng quên. Việc khai thác, phát huy giá trị của di tích sẽ góp phần bảo lưu những giá trị văn hóa truyền thống của những dấu tích cổ xưa trên đất Phố Hiến. Hiện nay, tại các di tích như: Đền Mẫu, chùa Chuông, đình chùa Hiến... đều trở thành những trung tâm sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng được du khách trong nước biết đến. Đáng chú ý, việc khôi phục "Các lễ hội văn hóa dân gian Phố Hiến" được gắn với các di tích đã góp phần tái hiện về một vùng đất "trên bến dưới thuyền" xưa, đã đi vào lịch sử với câu ca "Thứ nhất Kinh kỳ, thứ nhì Phố Hiến".

Mai Ngoan