Các nhà khảo cổ và đại diện chính quyền hai địa phương xem các nền móng Di tích Hải Vân Quan được phát lộ.
Hải Vân Quan là một di tích lịch sử, văn hóa, kiến trúc, quân sự vô cùng đặc biệt, với quy mô và kết cấu quy chuẩn của một lũy thành phòng thủ. Nơi đây có vị trí chiến lược quan trọng trong công cuộc dựng nước và giữ nước.
Hải Vân Quan được xây dựng năm Minh Mạng thứ 7 (năm 1826) trên đỉnh đèo Hải Vân ở độ cao 490m so với mặt nước biển, với một cụm kiến trúc gồm 5 công trình chính bao gồm: Hai cổng vòm, nhà Trú Sở (nơi làm việc, sinh hoạt của vị quan Trấn Thủ), Vũ Khố (nhà kho hỏa dược và diêm tiêu), hệ thống thành lũy. Ngoài ra, tại đây còn có một số công trình khác như các cỗ thần công, hệ thống bậc cấp…
Trải qua gần 200 năm tồn tại, chịu ảnh hưởng của các biến cố lịch sử, tác động của thiên nhiên, hiện nay, di tích Hải Vân Quan đã bị xuống cấp nghiêm trọng.
Với giá trị đặc biệt về mặt lịch sử, văn hóa, kiến trúc, quân sự và cảnh quan, ngày 14/4/2017, di tích Hải Vân Quan đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là Di tích cấp quốc gia.
Nền móng các công trình tại Di tích Hải Vân Quan được phát lộ.
Ông Nguyễn Ngọc Chất, Phó Trưởng phòng Nghiên cứu Sưu tầm, Bảo tàng Lịch sử quốc gia cho biết: Sau hơn 4 tháng tiến hành nghiên cứu và khai quật khảo cổ trên diện tích gần 900 m2, các nhà khảo cổ đã làm xuất lộ hoàn toàn các dấu tích nền móng kiến trúc còn lại của di tích Hải Vân Quan thời Nguyễn như: Bậc cấp, lối đi của hai cổng, hệ thống tường thành, pháo nhãn cùng dấu vết nền móng kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố.
Ngoài ra, trong quá trình khai quật các nhà khảo cổ cũng làm phát lộ nhiều dấu tích kiến trúc được xây dựng trong giai đoạn từ 1946 đến 1975, khi quân đội Pháp và Mỹ đồn trú tại đây.
Cụ thể, tại cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quang có kích thước cổng rộng 7,9m, cao 6,52m, dày 4,79m; vòm cổng rộng 3,47m, cao 4,55m. Nền cổng lát đá sa thạch, mép ngoài bó vỉa bằng hàng gạch vồ dựng nghiêng, tiếp đến là lớp đá dăm nhỏ đầm chắc với vôi hàu. Trước cổng, khoảng sân rộng 7,9m, dài 7,1m được đầm chặt bằng đất cát và đá núi loại nhỏ, mặt sân nền bằng vữa hàu truyền thống (dày 0,2m).
Phía trước nền sân là lối đi của đường thiên lý từ Kinh đô Huế vào cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quang. Lối đi này rộng 4,8m, chạy men theo hướng Đông Bắc lên sườn núi phía tây của ngọn Hải Vân Sơn.
Trong quá trình khảo sát, cách cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quang khoảng 300m về phía Đông Bắc, cũng phát hiện dấu tích đường thiên lý từ Kinh đô Huế về Hải Vân Quan qua cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan. Đường thiên lý rộng từ 2,6m đến 2,8m, men theo sườn núi.
Nền móng các công trình tại Di tích Hải Vân Quan được phát lộ.
Tại cổng Hải Vân Quan hiện vẫn còn giữ nguyên kết cấu với kích thước cổng cao 6,45m, rộng 7,9m, lòng cổng rộng 3,48m, được xây cuốn vòm bằng gạch vồ, chân bó đá Thanh, nền lát đá sa thạch...
Trong khoảng thời gian từ 1946 đến 1975, khi Quân đội Pháp, Mỹ và chính quyền Sài Gòn đồn trú tại di tích Hải Vân Quan, đã xây dựng mới tại đây hệ thống nhà ở, đồn bốt, lô cốt, công sự, ụ súng... làm thay đổi hoàn toàn bố cục mặt bằng nguyên gốc của di tích. Ngoài ra, xung quanh Hải Vân quan, quân đội Mỹ đã xây thêm 5 chiếc lô cốt tại các vị trí xung yếu để bảo vệ cứ điểm này.
Do vậy, dấu vết về di tích Hải Vân Quan hiện hữu trên mặt đất ngày nay, ngoài hai cổng Hải Vân Quan và Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan còn lại từ thời Nguyễn (năm 1826) thì chủ yếu là những dấu tích xây dựng mới hoặc được cải tạo trong giai đoạn 1946 - 1975.
Trong quá trình khai quật, các nhà khảo cổ đã thu thập được một số loại di vật, gồm: Vật liệu gạch, ngói, mảnh vỡ các loại hình đồ sành, sứ, gốm men, đồ đất nung và mảnh bia đá thời Nguyễn; các đồ sinh hoạt được làm bằng sắt, inox và thủy tinh của binh lính quân đội Pháp, Mỹ.
Sau khi được tiến hành phân loại, xử lý bảo quản, gắn chắp, giám định niên đại… bộ sưu tập hiện vật này sẽ cung cấp thêm nhiều thông tin khoa học để phục vụ hiệu quả cho công tác thiết kế, tu bổ, tôn tạo, phục hồi di tích và phát huy trưng bày tại di tích này.
Những phần móng, dãy đá của cổng công trình “Thiên hạ đệ nhất hùng quan” được phát lộ.
Từ kết quả khai quật, các nhà khảo cổ có những kiến nghị với các cơ quan chức năng của thành phố Đà Nẵng và tỉnh Thừa Thiên - Huế, cần có giải pháp, thiết kế tôn tạo, phục hồi di tích Hải Vân Quan theo mặt bằng kiến trúc thời Nguyễn với chức năng như một pháo đài quân sự đặc biệt.
Theo đó, sẽ tháo dỡ những kiến trúc xây mới trên nóc hai cổng Hải Vân Quan và Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan, cũng như các công trình bên trong khu di tích. Đồng thời, phục hồi lại hệ thống tường thành, ụ súng Thần công, bậc cấp, đường đi qua hai cổng; phục hồi kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố làm nơi đón tiếp khách tham quan và thiết kế trưng bày bảo tàng giới thiệu lịch sử hình thành và biến đổi của di tích.
Bên cạnh đó cần nghiên cứu, bảo tồn và tôn tạo các lô cốt, hầm ngầm thời Pháp, Mỹ, xem đây như là những chứng tích lên án chiến tranh và phản ánh những giai đoạn biến đổi qua các thời kỳ lịch sử của di tích. Đồng thời, cần cải tạo không gian xung quanh di tích, tạo cảnh quan, xây dựng cơ sở hạ tầng, các công trình phục vụ du lịch để di tích trở thành một điểm đến hấp dẫn cho du khách.