Thời điểm thế giới chạm cột mốc quan trọng này vừa là khoảnh khắc vui mừng cần được chào đón, nhưng cũng là lời kêu gọi khẩn thiết cho toàn nhân loại để cùng tìm kiếm những giải pháp giúp giải quyết nhiều thách thức cấp bách nhân loại đang phải đối mặt.
TP Hồ Chí Minh nỗ lực giải quyết tình trạng mức sinh thấp. Ảnh minh họa: Minh Quyết/TTXVN
Nhiều thành tựu
Năm 2011, dân số thế giới đạt 7 tỷ người. Tuổi thọ trung bình toàn cầu cũng tăng lên. Cụ thể, vào năm 2019, tuổi thọ trung bình đạt 72,8 tuổi. Ở nhiều nước đang phát triển, tỷ trọng dân số trong độ tuổi lao động (từ 25 đến 64 tuổi) ngày càng tăng. Kết quả này có được là nhờ những tiến bộ trên mọi lĩnh vực, đặc biệt là trong y tế đã kéo dài tuổi thọ, giảm tỷ lệ tử vong ở bà mẹ và trẻ em.
Tại Việt Nam, hơn 60 năm qua, công tác dân số đã đạt được nhiều kết quả quan trọng, góp phần vào phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Nước ta khống chế thành công tốc độ gia tăng dân số quá nhanh, giữ được quy mô dân số hợp lý và duy trì tổng tỷ suất sinh thay thế suốt gần 15 năm qua. Sức khỏe bà mẹ, trẻ em được cải thiện rõ rệt.
Từ năm 2007, Việt Nam bắt đầu bước vào thời kỳ cơ cấu dân số vàng và đạt đỉnh vào năm 2020, với dân số trong độ tuổi lao động chiếm khoảng 70% tổng dân số. Giai đoạn này dự kiến kéo dài khoảng 30 - 40 năm, tối đa là 45 năm.
Trong 60 năm qua, tuổi thọ trung bình của người Việt Nam đã tăng 33,7 năm, từ 40 tuổi (1960) lên 73,7 tuổi (2020). Tỷ lệ suy dinh dưỡng và tỷ suất tử vong trẻ em đã giảm 2/3; tỷ số tử vong mẹ giảm 3/4 so với năm 1990. Tầm vóc thể lực của người Việt Nam có bước cải thiện. Thành công của công tác dân số - kế hoạch hóa gia đình trong hơn nửa thế kỷ qua đã góp phần đạt và về đích trước thời hạn các Mục tiêu phát triển Thiên niên kỷ về nâng cao sức khỏe bà mẹ (MDG5) và giảm tử vong ở trẻ em (MDG4). Năm 1999, Việt Nam được nhận giải thưởng về Dân số của Liên Hợp Quốc.
Không ít thách thức
Tuy đạt được nhiều thành tựu trong những thập kỷ qua nhưng công tác dân số trên thế giới cũng như ở Việt Nam vẫn còn nhiều thách thức cần vượt qua. Theo Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc, thời điểm dân số thế giới chạm mốc 8 tỷ người đặt ra nhiều thách thức cấp bách, có thể ảnh hưởng tới nhiều thế hệ như: Biến đổi khí hậu, xung đột và COVID-19… Đây là những vấn đề đang gây ra những tác động không đồng đều tới những nhóm dân số yếu thế và dễ bị tổn thương.
Trên thế giới hiện nay, có hàng triệu người vẫn tiếp tục sống trong cảnh nghèo đói và thiếu dinh dưỡng, không được tiếp cận với các dịch vụ chăm sóc sức khỏe và bảo trợ xã hội, không thể hoàn thành chương trình giáo dục Tiểu học và Trung học có chất lượng... Phụ nữ trên khắp thế giới vẫn chưa được thực hiện quyền cơ bản là đưa ra quyết định về cơ thể và tương lai của mình; thậm chí ở nhiều quốc gia đang có sự tụt hậu đáng lo ngại về việc thực hiện quyền của phụ nữ.
Tại Việt Nam, công tác dân số đang đứng trước nhiều cơ hội và thách thức. Dù nước ta đã đạt mức sinh thay thế (số con bình quân của một phụ nữ là 2,1 con) từ năm 2006 và duy trì đến nay nhưng nước ta đang đối mặt với tình trạng mức sinh chêch lệch đáng kể giữa các vùng, đối tượng.
Hiện, nước ta có 33 tỉnh có mức sinh cao, quy mô dân số là 41 triệu người, nhiều tỉnh có điều kiện kinh tế - xã hội còn rất khó khăn. Bên cạnh đó, có 21 tỉnh, thành phố có mức sinh thấp có quy mô dân số là triệu người. Vấn đề này gây tác động rất lớn đến phát triển nhanh và bền vững cho đất nước.
Mất cân bằng giới tính khi sinh theo hướng thừa nam, thiếu nữ đã xuất hiện từ những năm đầu của thế kỷ 21, tuy diễn ra muộn hơn so với một số nước trong khu vực nhưng tỷ số giới tính khi sinh của Việt Nam luôn ở mức trên 110 trẻ trai/100 trẻ gái sinh ra sống từ năm 2006 đến nay và ngày càng có xu hướng lan rộng, cả thành thị và nông thôn . Tình trạng này kéo dài sẽ dẫn đến tình trạng thừa nam, thiếu nữ và gây ra rất nhiều hệ lụy cho xã hội.
Việt Nam đang ở thời kỳ cơ cấu dân số vàng (2 người trong độ tuổi lao động thì có 1 người phụ thuộc) - chỉ diễn ra duy nhất trong lịch sử dân tộc và kéo dài 30-40 năm). Nếu không tận dụng tốt cơ hội, kinh tế và xã hội Việt Nam sẽ gặp khó khăn, thách thức khi "dân số vàng" trở thành "dân số già" dự báo sau năm 2035.
Tuổi thọ bình quân của người Việt Nam tăng nhưng số năm sống khỏe mạnh thấp so với nhiều nước, số năm phụ nữ sống có bệnh tật trung bình khoảng 11 năm và nam giới khoảng 8 năm. Người cao tuổi đối diện với gánh nặng "bệnh tật kép" và thường mắc các bệnh mạn tính, bình quân mỗi người cao tuổi có 3 bệnh, đối diện với nguy cơ tàn phế do quá trình lão hóa, chi phí điều trị lớn, đòi hỏi điều trị và chăm sóc lâu dài...
Hướng tới một tương lai bền vững cho tất cả mọi người
Kỷ niệm Ngày Dân số thế giới 11/7 năm nay, Quỹ Dân số Liên Hiệp Quốc (UNFPA) đã lựa chọn chủ đề "Thế giới 8 tỷ người: Để hướng tới một tương lai bền vững cho tất cả mọi người, cần khai thác cơ hội và đảm bảo quyền, lựa chọn cho tất cả mọi người".
Thế giới đang có dân số đông đảo và sự đa dạng nhân khẩu học hơn bao giờ hết. Để thích ứng được với sự thay đổi nhân khẩu học này, Tiến sỹ Natalia Kanem, Giám đốc Điều hành Quỹ Dân số Liên Hiệp quốc cho rằng, cần bắt đầu bằng một cam kết, đó là: Không chỉ đếm số lượng người trên thế giới, mà còn cần nhận ra các cơ hội để phát triển và vượt qua thách thức. Việc chỉ tập trung hoàn toàn vào tổng dân số và tỷ lệ tăng trưởng là một thiếu sót, thường dẫn đến các biện pháp cưỡng chế và phản tác dụng, từ đó gây ảnh hưởng tới quyền con người. Trên thực tế, con người chính là giải pháp, không phải là vấn đề. Kinh nghiệm trước đây cho thấy, đầu tư vào con người, vào quyền và sự lựa chọn của con người, là con đường dẫn đến xã hội hòa bình, thịnh vượng và bền vững. Khi các quyền và sự lựa chọn của tất cả người dân được bảo vệ để ai cũng được hưởng một cuộc sống khỏe mạnh, được trao quyền và cơ hội, thì nhân loại sẽ có được "chìa khóa vạn năng" giúp khai phá tiềm năng của tất cả mọi người; từ đó giải quyết những thách thức đang đe dọa xã hội và các vấn đề toàn cầu khác...
Quỹ Dân số Liên Hiệp quốc kêu gọi thay đổi các chuẩn mực xã hội tạo ra phân biệt đối xử gây cản trở tới sự phát triển của mỗi cá nhân và xã hội. Điều này giúp xây dựng một nền kinh tế phù hợp cho tất cả mọi người, thay vì chỉ phù hợp với một số ít người và sử dụng hợp lý các nguồn lực để có thể giảm thiểu rủi ro và đáp ứng nhu cầu của các thế hệ hiện tại và tương lai.
Theo Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc, các Chính phủ có thể thực hiện các chính sách dân số lấy người dân làm trọng tâm, cùng với việc chăm sóc sức khỏe sinh sản, sức khỏe tình dục và quyền làm cốt lõi. Khu vực tư nhân có thể phát triển các giải pháp sáng tạo, khai thác sức mạnh của sự đổi mới và công nghệ vì lợi ích toàn cầu…
Trong một thế giới lý tưởng, 8 tỷ người có nghĩa là 8 tỷ cơ hội cho một xã hội lành mạnh hơn, mọi người đều được phát triển, không ai bị bỏ lại phía sau. Công tác dân số của Việt Nam sẽ tiếp tục tận dụng được lợi thế của những thành tựu, vượt qua những khó khăn, thách thức để nâng cao chất lượng dân số; góp phần vào sự phát triển bền vững của đất nước khi có sự chung tay, vào cuộc của cả hệ thống chính trị, sự ủng hộ của người dân, sự hỗ trợ quý báu của các tổ chức trong nước và quốc tế.