Hà Nội có hơn 1.400 cây sấu cổ thụ, trồng ở khắp nơi trong thành phố, từ công viên, vườn bách thảo đến những ngõ nhỏ. Nhưng nhiều nhất vẫn là ở phố Phan Đình Phùng, mà nhiều người vẫn gọi đây là “phố cây sấu”. Cây sấu có mặt ở Hà Nội từ bao giờ chưa có ai tìm hiểu, nhưng sấu được trồng thành hàng trên các con phố Hà Nội có lẽ từ thế kỷ 19, khi người Pháp lập quy hoạch và xây phố Tây ở Hà Nội. Chính vì vậy mà sấu có nhiều ở dọc những con đường mang dấu ấn của người Pháp như đường Phan Đình Phùng, Trần Phú, Hai Bà Trưng, Lý Thường Kiệt, Lý Thái Tổ, Ngô Quyền, Trần Hưng Đạo... và những cây sấu ấy cũng có tuổi đời hàng trăm năm, đã chứng kiến bao đổi thay, thăng trầm của mảnh đất kinh kỳ.
Cây sấu gắn bó nhất với người Hà Nội chính là vào mùa ra quả. Dưới bàn tay chế biến khéo léo của các bà, các mẹ, các chị, quả sấu đã trở thành một nét không thể thiếu trong ẩm thực của người Hà Nội mỗi dịp hè về.
Mùa sấu thường kéo dài khoảng 2 - 3 tháng (từ tháng 6 - 9 hàng năm). Khi vào mùa, sấu được bán khá nhiều tại các chợ với giá phải chăng và cũng rất dễ mua. Quả sấu hình tròn, vị chua, khi non sấu có màu xanh mướt. Càng già, da sấu càng sần sùi và khi chín quả sấu có màu vàng úa. Với mỗi loại sấu từ non đến già, từ khi còn xanh đến khi chín vàng, người ta đều có cách chế biến ra những món ăn, thức uống phù hợp với nó. Từ làm ô mai, sấu dầm, nấu canh chua, đem ngâm mắm ớt hay ngâm đường... mỗi cách chế biến khác nhau lại đem đến cho người thưởng thức những hương vị khác nhau.
Quả sấu non sau khi gọt vỏ, rửa sạch, được cho vào một bát và đổ nước mắm nguyên chất vào, sau đó cho thêm ít ớt, chỉ 3 ngày sau là có thể ăn được. Nước mắm dùng để ngâm sấu đem chấm rau muống hoặc cho vào nấu canh rất ngon, còn quả sấu có vị mặn, cay ăn kèm với mì hoặc cơm (thay cà) cũng rất tuyệt.
Trong cái nắng hè gay gắt, oi bức đến ngột ngạt ở Hà Thành, không ít người chỉ thèm một bát nước canh rau muống dầm sấu xanh, hay một bát canh sấu nấu với thịt nạc, thêm ít hành hoa, cầu kỳ hơn là một bát canh chua với đầu cá trắm thêm một chút rau sống, rau thơm ăn kèm... Quả sấu tạo nên vị chua riêng biệt, đậm, mát và có mùi thơm, khiến cho người thưởng thức cảm thấy cái nóng bức sẽ nhanh chóng dịu bớt. Ngày nay, quả sấu còn được dùng để om với thịt vịt, được món ăn thơm ngon, vừa mát vừa bổ và là món khoái khẩu trong những ngày hè.
Một trong những đồ uống được du khách lựa chọn nhiều trong những ngày này là nước sấu. Cách làm thứ nước uống này cũng khá cầu kỳ. Đầu tiên là chọn những quả sấu già tới, cùi dày, vỏ hơi sần và không bị bầm dập. Lấy dao bổ quả sấu, tách cùi và hạt ra rồi đem ngâm với nước vôi trong hoặc nước pha phèn chua để cùi sấu trắng, giòn, nhưng vẫn giữ được vị thơm và chua của quả sấu. Sau khi ngâm, vớt sấu ra rửa sạch lại bằng nước đun sôi để nguội, để quả khô ráo rồi cho vào lọ. Nước đường và gừng đập dập cho vào nồi đun sôi, để nguội, sau đó đổ vào bình đựng sấu để khoảng 2 ngày là dùng được. Chỉ cần một vài quả sấu ngâm, vài thìa nước sấu, chút nước lọc và vài viên đá lạnh... thế là thành cốc nước sấu mát lịm, vừa ngon, vừa rẻ. Nước sấu đã trở thành đặc sản, món quà quý đối với những người đi xa Hà Nội.
Những người con đã từng sống ở Hà Nội, nay vì hoàn cảnh phải rời xa Hà Nội, món quà khiến cho họ nhớ nhất vẫn là những món ăn, thức uống làm từ quả sấu. Anh Đoàn Như, sinh ra và lớn lên ở Hà Nội, nhưng nay đang công tác trong TP Hồ Chí Minh, tâm sự: “Mỗi khi hè về, đến mùa sấu, tôi lại thấy thèm được ăn một bát canh thịt nạc nấu sấu như ngày xưa mẹ vẫn nấu cho tôi ăn. Mỗi khi có bạn ở ngoài Hà Nội vào chơi, nếu đúng mùa, tôi nhờ bạn mang cho vài cân sấu quả; nếu trái mùa, tôi lại nhờ bạn mang cho ít ô mai sấu làm quà cho bạn bè trong này. Chỉ thế thôi là quý lắm rồi”.
Không chỉ anh Như, mà rất nhiều người khi xa Hà Nội đều có chung một nỗi nhớ ấy, vì vậy mà trong hành trang của những người Hà Nội đi công tác xa, hay của du khách ở các nơi đến Hà Nội, thường có một vài gói ô mai sấu làm quà. Đây vẫn được coi là món quà quý người Hà Nội gửi bạn bè, người thân ở phương xa. Và mỗi khi có việc phải đi xa, cùng với nỗi nhớ hồ Gươm, nhớ Tháp Bút, Văn Miếu, người Hà Nội còn nhớ cả vị chua dịu, vị thơm mát của những quả sấu sần sùi.
PV