Theo các ngư dân lâu năm sống bằng nghề đánh bắt thủy sản trên sông Tiền, cá cóc có hình dáng giống cá chép, trên lưng cá có gai nhọn và bén như răng cưa, sống ở sông Tiền, sông Hậu với trọng lượng lớn nhất lên đến hơn 10 kg. Lão ngư Sáu An, 80 tuổi, xã Hòa Khánh, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang, chuyên sống bằng nghề đánh cá trên sông Tiền từ nhỏ đến lớn, kể lại, cá cóc ở sông Tiền cách đây chục năm còn rất nhiều. Vào lúc con nước đứng lớn, từng đàn cá đổ xô về các vùng nước sâu, chảy xiết để tìm mồi, đặc biệt là khu vực bến phà Mỹ Thuận cũ ở xã Hòa Hưng…
Sau mùa lũ hàng năm, đàn cá cóc thường ngược dòng lên thượng nguồn sông Mekong sinh sản, còn đàn cá con lại xuôi dòng về sông Tiền, sông Hậu để tìm thức ăn và trưởng thành.
Muốn bắt cá cóc, ngư dân ở miệt sông Tiền, sông Hậu thường thả lưới ngầm và giăng câu ngầm. Thả lưới ngầm là thả lưới sát đáy sông, còn giăng câu ngầm là dùng dây có gắn nhiều lưỡi câu móc mồi (thường là tôm sống hoặc trùn hổ) rồi thả sâu xuống đáy vào thời điểm nước lớn.
“Nhớ lại trước đây, mỗi ngày tôi câu cả chục con cá cóc từ 7-8 kg trở lên là chuyện thường, còn bây giờ nhiều người bắt quá nên cá cóc ngày càng khan hiếm, có khi thả câu cả mấy ngày cũng chẳng có con cá nào, nếu có chỉ còn là cá nhỏ chừng 3-5 kg”, ông Sáu chia sẻ.
Thịt cá cóc ngọt, thơm và ít xương, được chế biến thành nhiều món ăn đậm nét sông nước Nam Bộ: cá cóc kho nước dừa, cá cóc nấu canh chua, cá cóc chưng tương…
Vì khan hiếm nên hiện nay giá cá cóc tại chợ khá đắt, trung bình từ 250.000 đồng/kg trở lên, giá bán tại các nhà hàng, quán ăn từ 350.000-400.000 đồng/kg. Thực khách muốn ăn loại cá đặc sản này phải gọi điện thoại đặt trước mới có.
Các nhà khoa học của Trung tâm Giống thủy sản nước ngọt Nam Bộ (thuộc Viện Nghiên cứu nuôi trồng thủy sản 2) tọa lạc tại xã An Thái Trung, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang đã triển khai Chương trình hỗ trợ thủy sản nước ngọt của Bộ Thủy sản (trước đây) do Đan Mạch tài trợ vào những năm 2000; trong đó, có Đề tài khoa học bảo tồn cá cóc trên sông Mekong nhằm nghiên cứu sinh sản nhân tạo để sản xuất giống cá cóc, bổ sung giống loài mới vào cơ cấu đàn cá nuôi, đồng thời còn góp phần gìn giữ nguồn gen loài cá đang ngày càng trở nên hiếm hoi.
Ông Thi Thanh Vinh, Phòng Sản xuất giống của Trung tâm Giống thủy sản nước ngọt Nam Bộ, người đã gắn bó với công việc "bảo tồn nguồn gen cá nước ngọt" như cá hô, cá trà sóc…, một trong những nhà khoa học tham gia đề tài, kể lại, để bảo tồn loài cá cóc, các nhà nghiên cứu đã tập hợp cá cóc bố mẹ từ các ngư dân đánh bắt ở các tỉnh An Giang, Tiền Giang…
Vì loại cá này rất dễ chết sau khi đưa lên khỏi mặt nước nên các nhà khoa học đã khảo sát và hướng dẫn các ngư dân cách đánh bắt bằng ngư cụ thích hợp đến cách bảo dưỡng để vận chuyển về Trung tâm để thuần dưỡng.
Cá được mua phải là cá cóc được bắt bằng câu và phải hạn chế bị thương (chỉ chấp nhận rách mép). Khi nhận tin báo bắt được cá, các kỹ sư cấp tốc đến nơi để xem trực tiếp và xác định đúng tên khoa học của cá rồi mua về nuôi tại Trung tâm. Sau khi thả trong hầm một thời gian, đàn cá được đưa về thả vào trong ao tại Trung tâm để thích nghi với môi trường nước tĩnh thay vì nước động ở ngoài sông.
Dẫn chúng tôi ra một ao nuôi đàn cá cóc bố mẹ, ông Vinh không giấu nổi tự hào khi chỉ đàn cá cóc to, khỏe hơn 200 con đang ngoi lên, ngụp xuống để ăn mồi. Nhờ kinh nghiệm và sự nỗ lực của các nhà khoa học tham gia đề tài, đàn cá cóc bố mẹ nhanh chóng thích nghi hoàn toàn với môi trường mới. Trong thời gian đầu, đàn cá được cho ăn thực ăn là tôm, tép và cá nhỏ… và dần dần được cho ăn thức ăn viên công nghiệp như các loài cá khác.
Hiện nay, đàn cá bố mẹ đã sinh sản thành công với lứa cá giống nhân tạo đầu tiên khoảng 2.000 con ra đời. Hàng năm, đàn cá bố mẹ đều được chọn lọc để thay thế những con cá đã già. “Đàn cá cóc trong ao hiện đã là cá cóc thế hệ F12 sau khi chọn lọc”, thạc sĩ Vinh khoe.
Trung tâm đã nuôi thử nghiệm cá cóc thế hệ F10 ở một số mô hình điểm ở người dân và nhận thấy đàn cá phát triển tốt, sau 12 - 15 tháng thì đạt cá thương phẩm (khi cá đạt từ 200 -300g/con). Cá cóc có thể được nuôi ghép với các loài cá khác trong ao đìa, quầng, bè như cá tra, cá rô phi.
Cơ sở nuôi ương cá giống Tám Vũ ở thị xã Cai Lậy, tỉnh Tiền Giang đã nhận từ trung tâm 5.000 con cá cóc bột về để ương và cung cấp cho các hộ có nhu cầu nuôi cá cóc thương phẩm.
Theo ông Thi Thanh Vinh, Trung tâm Giống thủy sản nước ngọt Nam Bộ, việc bảo tồn, nghiên cứu sinh sản nhân tạo để sản xuất giống cá cóc thành công cũng như cá hô, cá trà sóc… ở Trung tâm đã góp phần bổ sung giống loài mới vào cơ cấu đàn cá nuôi; đồng thời còn góp phần gìn giữ nguồn gen loài cá bản địa của sông Mekong.