Năm 2015 được đánh giá là năm bản lề quan trọng của Việt Nam trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế. Năm nay đánh dấu bước khởi đầu của lộ trình cắt giảm ở mức sâu nhất và tiến tới cam kết cuối cùng về xóa bỏ thuế quan của thuế suất nhập khẩu trong các Hiệp định tự do thương mại (FTA) mà Việt Nam đã ký với các đối tác quan trọng như ASEAN, Trung Quốc và Hàn Quốc… Bên cạnh đó, Hiệp định đối tác chiến lược xuyên Thái Bình Dương (TPP) và Hiệp định tự do thương mại Việt Nam – EU dự kiến sẽ kết thúc đàm phán và được ký kết trong năm nay, cũng hứa hẹn những sự thay đổi kèm theo đó là nhiều áp lực mới.
Lộ trình cắt giảm thuế quan
Bên cạnh việc gia nhập WTO, Việt Nam đã tham gia vào tám khu vực mậu dịch tự do bao gồm: Khu vực mậu dịch tự do ASEAN (ATIGA), ASEAN – Trung Quốc, ASEAN – Hàn Quốc, ASEAN – Nhật Bản, Việt Nam – Nhật Bản, ASEAN – Úc – New Zealand, ASEAN - Ấn Độ và Việt Nam – Chi Lê. Báo cáo của Bộ Tài chính cho thấy, thực hiện lộ trình cam kết của các FTA, hàng loạt các biểu thuế nhập khẩu hàng hóa vào Việt Nam sẽ bị cắt giảm. Theo đó, hàng hóa nhập khẩu từ thị trường thế giới và các nước láng giềng vào Việt Nam sẽ được hưởng mức thuế suất thấp, đặc biệt là Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC).
Tính đến hết năm 2014, mức độ tự do hóa trong ASEAN đạt tỷ lệ cao nhất, khoảng 75% số dòng thuế đã cắt giảm xuống thuế suất 0%. Các FTA còn lại đạt tỷ lệ tự do hóa thấp hơn nhiều so với ASEAN, trung bình khoảng 30-40% số dòng thuế, trong khi mức độ tự do hóa của biểu thuế ưu đãi chung theo cam kết WTO (MFN) ở mức 32%.
Những mặt hàng mà Việt Nam không cam kết xóa bỏ thuế trong hầu hết các FTA chiếm khoảng từ 5-7% số dòng thuế, bao gồm: thuốc lá, rượu bia, xăng dầu, ô tô, một số linh kiện và phụ tùng ô tô, một số mặt hàng sắt thép, các mặt hàng áp dụng hạn ngạch thuế quan (đường, trứng, lá thuốc lá) và các mặt hàng an ninh quốc phòng (vũ khí, thuốc nổ…)
Riêng trong ASEAN, chỉ có hai nhóm hàng được loại trừ nghĩa vụ xóa bỏ thuế quan gồm: các mặt hàng nông nghiệp nhạy cảm như gia cầm sống, thịt gà, trứng gia cầm, quả có múi, thóc, gạo lứt, thịt chế biến, đường được duy trì thuế suất 5%; các mặt hàng an ninh quốc phòng (vũ khí, đạn dược) hoặc ảnh hưởng đến sức khỏe (cần sa, thuốc phiện)…
Lộ trình cắt giảm thuế quan trong các FTA cho từng giai đoạn, bắt đầu từ 1999 đến hết năm 2014 đã được Việt Nam thực hiện nghiêm túc và đầy đủ. Bước sang năm 2015, tiếp tục triển khai cam kết trong khuôn khổ các FTA nói trên, Bộ Tài chính đã ban hành năm Thông tư (từ số 165-169/2014/TT-BTC) ban hành Biểu thuế nhập khẩu ưu đãi đặc biệt của Việt Nam để thực hiện các Hiệp định thương mại tự do giai đoạn 2015 – 2018.
Tác động hai chiều
Theo nghiên cứu của Bộ Tài chính, các FTA sẽ mang lại tác động hai chiều cho kinh tế Việt Nam. Chiều hướng gia tăng thương mại với một số đối tác không chỉ phục vụ cho nhu cầu tiêu dùng trong nước mà dùng cho sản xuất và xuất khẩu chiếm tỷ trọng lớn. Một số ngành nông nghiệp mà Việt Nam có lợi thế sẽ tận dụng được cơ hội từ việc hội nhập để có các nguồn nguyên liệu làm đầu vào cho sản xuất và giảm chi phí đối với hàng hóa xuất khẩu.
Thứ trưởng Bộ Tài chính Trương Chí Trung cho biết, thị trường nông sản xuất khẩu Việt Nam đã tăng lên tới 240 quốc gia và vùng lãnh thổ vào năm 2013. Số thị trường nhập khẩu hơn 1 tỷ USD hàng hóa của Việt Nam cũng tăng từ 25 thị trường (năm 2012) lên 27 thị trường vào năm 2013.
Tuy nhiên, những lợi ích mà FTA mang lại cũng sẽ tạo ra nguy cơ phụ thuộc ngày càng tăng vào các nguồn nguyên liệu nhập khẩu và giảm đầu tư cho sản xuất tự cung cấp trong nước. Đặc biệt, nguy cơ này sẽ ngày càng tăng khi mức độ ưu đãi về thuế ngày càng cao từ các thị trường nước ngoài.
Phó Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Hồng Sơn, Hiệu trưởng Trường Đại học Kinh tế, Đại học Quốc gia Hà Nội nhận xét, điều mà các doanh nghiệp Việt Nam lo lắng nhất là khả năng cạnh tranh gay gắt với hàng hóa và dịch vụ của các nước thành viên ASEAN khác. Ngoài ra, các vấn đề khác như tham gia vào công đoạn có giá trị cao hơn của chuỗi giá trị, các vụ kiện tranh chấp tăng lên… cũng là những thách thức đối với doanh nghiệp trong nước.
Về các ngành nông nghiệp, Bộ Tài chính nhận định: ngành chăn nuôi bò, lợn, gà được đánh giá sẽ bị tác động trực tiếp do giảm thuế từ các Hiệp định như ASEAN, Trung Quốc, Hàn Quốc, ASEAN – Úc- New Zealand… với mức thuế suất thấp hơn nhiều so với mức thuế ưu đãi chung theo cam kết WTO. Các doanh nghiệp Việt Nam nhập khẩu phần lớn các mặt hàng thuộc ngành chăn nuôi từ một số thị trường như Ấn Độ, các nước TPP và thế giới, cao hơn nhiều so với các thị trường ASEAN, Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc.
Với lộ trình thuế suất giảm xuống 0%, Bộ Tài chính dự báo, thời gian tới, khả năng nhập khẩu các mặt hàng thịt sẽ tăng, nhất là thịt gà từ Hàn Quốc. Ngành sữa nhập khẩu cũng chịu tác động theo cam kết trong Hiệp định ASEAN – Úc – New Zealand khi thuế suất nhập khẩu mặt hàng này sẽ giảm xuống mức 0% vào năm 2020. Việc hạ thuế suất nhập khẩu sẽ khiến nguy cơ phụ thuộc vào nguyên liệu sữa ngoại nhập và các sản phẩm sữa nhập khẩu ngày càng cao. Vừa qua, các nước ASEAN cũng đã thảo luận về việc dỡ bỏ hạn ngạch thuế quan đối với các mặt hàng đường. Theo đó, hạn ngạch nhập khẩu đường của Việt Nam dự kiến sẽ phải dỡ bỏ kể từ năm 2018. Nguy cơ đường nhập khẩu từ AEC tăng cao, sẽ khiến ngành mía đường trong nước gặp khó khăn do nước ta đã bảo hộ tối đa ngành này trong suốt thời gian qua, kể từ khi hội nhập.
Bên cạnh đó, Việt Nam thực hiện cam kết mở cửa thị trường ô tô trong các Hiệp định ASEAN và ASEAN – Trung Quốc. Sau một thời gian dài bảo hộ và phát triển chính sách trong nước, ngành công nghiệp ô tô Việt Nam vẫn phát triển rất yếu ớt và chậm hơn rất nhiều so với các quốc gia láng giềng như Thái Lan, Indonesia, Malaysia. Sang năm 2018, khi thuế nhập khẩu mặt hàng này giảm xuống 0% với thị trường ASEAN và 50% vào năm 2020 với thị trường Trung Quốc, ngành công nghiệp ô tô Việt Nam dự báo sẽ phải chịu sự cạnh tranh quốc tế rất gay gắt. Mặt khác, ngành máy móc thiết bị, điện gia dụng cũng là ngành hàng chịu tác động lớn khi thuế suất giảm từ các thị trường như Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc. Trong khi đó, ngành sản xuất thép dự kiến sẽ gặp những ảnh hưởng tiêu cực từ các FTA. Với Hiệp định liên minh hải quan với Nga, Belarus, Kazakhstan, Hiệp hội Thép Việt Nam lo ngại mặt hàng thép xây dựng sẽ phải chịu sự cạnh tranh lớn với người “khổng lồ” Nga.
Ngoài các ngành hàng nói trên, ngành giấy cũng sẽ chịu sự cạnh tranh to lớn khi thuế suất nhập khẩu từ các thị trường ASEAN, Trung Quốc, Hàn Quốc… giảm mạnh.
Nhận xét về tác động của các FTA, ông Hà Duy Tùng, Phó Vụ trưởng Vụ Hợp tác quốc tế, Bộ Tài chính chia sẻ, việc đưa ra lộ trình giảm thuế dài hơn và các FTA thế hệ mới với cam kết cao như TPP, Việt Nam – EU, Việt Nam – Liên minh Hải quan, có thể phần nào sẽ làm cân bằng tỷ trọng giữa các đối tác. “Các quy định chặt chẽ về quy tắc xuất xứ của FTA thế hệ sau sẽ là một công cụ giúp cho đầu tư và sản xuất trong nước ở một số ngành được tăng cường”, ông Tùng nói.
Diệu Linh