Dầu mỏ là một trong những lĩnh vực hợp tác chính giữa Iran và Trung Quốc. Ảnh: IRNA/TTXVN
Theo nhận định mới đây của Tiến sĩ Tomer Fadlon và Tiến sĩ Raz Zimmt tại Viện Nghiên cứu An ninh Quốc gia Israel (INSS), trong bối cảnh các lệnh trừng phạt kinh tế khắc nghiệt từ Mỹ và ảnh hưởng của đại dịch COVID-19, quan hệ kinh tế giữa Iran và Trung Quốc đã trở nên ngày càng gắn kết. Tuy nhiên, mối quan hệ này vẫn có những hạn chế và chủ yếu là sự phụ thuộc của Iran vào Trung Quốc, thay vì một quan hệ đối tác thực sự bình đẳng.
Sự thắt chặt quan hệ kinh tế giữa Iran và Trung Quốc
Iran đã phát triển quan hệ ngoại giao với Trung Quốc kể từ năm 1971, khi Trung Quốc gia nhập Liên hợp quốc và được trao một ghế trong Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc. Sau cuộc cách mạng Hồi giáo năm 1979 ở Iran, Trung Quốc dần trở thành một nhân tố quan trọng với Tehran. Trung Quốc coi Tehran là đối trọng chính trị với Mỹ, một tài sản kinh tế có thị trường quan trọng và là nguồn năng lượng cực kỳ giá trị.
Đổi lại, Iran coi Trung Quốc là thành trì chống lại phương Tây, đặc biệt là trên trường quốc tế. Sự cô lập về ngoại giao của Iran đã dẫn đến mối quan hệ chặt chẽ hơn với Trung Quốc, đặc biệt là trong Chiến tranh Iran-Iraq, khi Tehran cần viện trợ quân sự, kinh tế và công nghệ, mà họ đã nhận được từ Trung Quốc. Sau khi chiến tranh kết thúc, khi Iran tìm cách tái thiết, Tehran đã nâng cấp quan hệ với Bắc Kinh. Trong thập kỷ cuối cùng của thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21, Trung Quốc đã cung cấp cho Iran vũ khí và chuyên môn kỹ thuật cũng như xây dựng cơ sở hạ tầng dân sự và năng lượng tại quốc gia này.
Trong thời gian tiếp theo, trước bối cảnh các công ty phương Tây từ bỏ Iran sau khi các lệnh trừng phạt kinh tế được áp đặt, Trung Quốc thì không, thậm chí còn mở rộng ảnh hưởng của mình ở đó. Cho đến khi các lệnh trừng phạt được gỡ bỏ sau thỏa thuận hạt nhân được Iran và các cường quốc toàn cầu ký kết vào tháng 7/2015, Trung Quốc đã là đối tác kinh tế chính và gần như duy nhất của Iran.
Sau khi các lệnh trừng phạt được dỡ bỏ, Tổng thống Iran Hassan Rouhani khi đó đã cố gắng thu hút càng nhiều đầu tư nước ngoài càng tốt và mở cửa thị trường Iran cho các công ty phương Tây. Tuy nhiên, khi chính quyền của Tổng thống Mỹ Donald Trump rút khỏi thỏa thuận hạt nhân vào tháng 5/2018 và áp đặt lại các lệnh trừng phạt kinh tế đối với Iran, chính phủ nước này buộc phải dựa vào Trung Quốc một lần nữa và tìm kiếm sự hỗ trợ của Bắc Kinh để lách các lệnh trừng phạt.
Việc cải thiện quan hệ giữa Iran và Trung Quốc bắt đầu nổi bật hơn vào giai đoạn đỉnh điểm của đại dịch COVID-19, khi hai quốc gia ký kết thỏa thuận hợp tác dài hạn nhằm tăng cường quan hệ kinh tế. Bất chấp việc thỏa thuận này được kỳ vọng mang lại nhiều lợi ích cho Iran, nó vẫn mang tính không đối xứng. Trung Quốc cung cấp cho Iran các sản phẩm thay thế cho nhiều mặt hàng phương Tây nhưng không thực sự giải quyết được các vấn đề kinh tế cốt lõi của Iran như nhu cầu đầu tư vào cơ sở hạ tầng.
Trong khi đó, Trung Quốc mua dầu của Iran với mức giá chiết khấu đáng kể, khai thác sự cô lập của Iran trên thị trường quốc tế và tăng cường sự hiện diện của mình qua thương mại. Tuy nhiên, Trung Quốc không mang lại đầu tư đáng kể vào Iran, khiến nền kinh tế Iran tiếp tục đối mặt với nhiều thách thức. Mối quan hệ này thực chất là một chiều, khi Iran không có nhiều lựa chọn thay thế cho Trung Quốc và buộc phải chấp nhận các điều kiện thương mại bất lợi.
Mặc dù vậy, sự gắn kết giữa Iran và Trung Quốc phần lớn bắt nguồn từ bối cảnh chính trị và chiến lược. Iran coi Trung Quốc là một đối tác chiến lược chống lại áp lực của Mỹ, trong khi Trung Quốc xem Iran như một nguồn năng lượng quan trọng và một đối trọng chính trị trong khu vực. Sau khi Mỹ rút khỏi thỏa thuận hạt nhân năm 2018 và tái áp đặt các lệnh trừng phạt, Iran càng xích lại gần Trung Quốc, nơi mà Bắc Kinh tận dụng thế khó của Iran trong việc tìm kiếm các đối tác kinh tế khác.
Thỏa thuận hợp tác 25 năm ký kết vào năm 2021 giữa Iran và Trung Quốc được kỳ vọng sẽ mang lại hàng tỷ USD đầu tư của Trung Quốc vào Iran để đổi lấy nguồn cung dầu giá rẻ. Nhưng cho đến nay, thỏa thuận này vẫn chưa mang lại kết quả thực chất. Trung Quốc chỉ đầu tư một phần nhỏ vào Iran, chủ yếu vào các ngành xây dựng, thay vì các lĩnh vực chiến lược như năng lượng và cơ sở hạ tầng.
Lợi ích của Trung Quốc khi hợp tác với Iran rõ ràng hơn nhiều so với lợi ích của Tehran. Về năng lượng, Iran là một trong những nhà cung cấp dầu giá rẻ quan trọng cho Trung Quốc, đặc biệt trong bối cảnh các lệnh trừng phạt quốc tế khiến Iran buộc phải bán dầu với mức giá chiết khấu lớn. Trung Quốc cũng tận dụng Iran như một thị trường tiêu thụ hàng hóa của mình, từ điện thoại thông minh đến xe cộ và thiết bị công nghiệp, lấp đầy khoảng trống của các sản phẩm phương Tây bị thiếu hụt do trừng phạt.
Trong khi đó, Iran gần như phụ thuộc hoàn toàn vào Trung Quốc như một thị trường tiêu thụ dầu của mình, với hơn 90% lượng dầu xuất khẩu của Iran vào năm 2024 được bán cho Trung Quốc. Điều này đặt Iran vào thế bất lợi lớn, khi Trung Quốc có thể thay thế nguồn dầu từ Iran bằng các đối tác khác nếu điều kiện không thuận lợi, còn Iran thì không có nhiều lựa chọn thay thế cho Trung Quốc.
Ngoài ra, các lệnh trừng phạt khiến dòng đầu tư nước ngoài vào Iran giảm mạnh, và Trung Quốc cũng không thể lấp đầy khoảng trống mà các nhà đầu tư phương Tây để lại. Điều này càng làm trầm trọng thêm tình trạng phụ thuộc của Iran vào một nền kinh tế duy nhất và gia tăng rủi ro cho sự phát triển lâu dài.
Tóm lại, quan hệ kinh tế giữa Iran và Trung Quốc, mặc dù có ý nghĩa quan trọng đối với sự sống còn kinh tế của Iran, vẫn tồn tại nhiều bất cập. Trung Quốc giữ vai trò như một "chiếc phao cứu sinh tạm thời" cho nền kinh tế Iran, nhưng không đủ sức giải quyết những vấn đề cấu trúc và thiếu sót của nền kinh tế nước này.