EU-Trung Quốc, đối tác và đối thủ

Chủ tịch Ủy ban châu Âu (EC) Ursula von der Leyen đã thẳng thừng tuyên bố như vậy khi mở đầu hội nghị cấp cao lần thứ 22 giữa hai bên theo hình thức trực tuyến vào chiều 22/6.

Nội dung của hội nghị trực tuyến này là cố gắng giải quyết những khác biệt và chuẩn bị cho cuộc họp bất thường của lãnh đạo hai bên vào cuối năm với tham vọng ký kết Thỏa thuận Đầu tư toàn diện EU-Trung Quốc, như mục tiêu đã được hai bên nhất trí trong hội nghị cấp cao năm ngoái.

Tuy nhiên, có thể nói bầu không khí của hội nghị lần này "u ám" hơn năm ngoái. Hàng loạt sự kiện gần đây đã phủ bóng lên mối quan hệ EU-Trung Quốc. Những tranh cãi liên quan tới sự bùng phát của virus SARS-CoV-2 gây đại dịch viêm đường hô hấp cấp COVID-19 trên toàn cầu hay vấn đề luật an ninh quốc gia Hong Kong vừa được Quốc hội Trung Quốc thông qua tháng trước, mà phía EU đưa ra tại hội nghị trực tuyến, dường như phản ánh một thực tế rằng những rào cản giữa hai bên còn rất nhiều.

Điều đó cũng lý giải phần nào việc đã không có tuyên bố hay cuộc họp báo chung nào giữa các nhà lãnh đạo để thông báo kết quả đạt được cũng như quan điểm của hai bên sau hội nghị trực tuyến, dù hàng loạt vấn đề liên quan đến các chủ đề về kinh tế, thương mại, kết nối, phát triển bền vững, biến đổi khí hậu, an ninh quốc phòng, cùng với các vấn đề quốc tế và khu vực mà cả hai bên cùng quan tâm, nhất là việc hợp tác ứng phó với đại dịch COVID-19 cùng các biện pháp phục hồi hậu đại dịch, đã được các nhà lãnh đạo đưa ra thảo luận. 

EU và Trung Quốc vẫn chưa thể hoàn tất thảo luận để đạt mục tiêu ký kết Thỏa thuận đầu tư song phương toàn diện trong năm 2020. Hai bên đang theo đuổi tiến trình đàm phán về một thỏa thuận nhằm tạo ra một sân chơi bình đẳng cho doanh nghiệp của cả hai phía cùng các cơ hội thị trường mới. Tuy nhiên, dù phía Trung Quốc cam kết sẽ thúc đẩy ký kết đúng hạn, EU vẫn cho rằng những tiến bộ thực sự vẫn chưa đạt được. 

Tại hội nghị, Chủ tịch Hội đồng châu Âu Charles Michel tuyên bố Trung Quốc cần phải mở cửa thị trường hơn nữa đối với EU để cân bằng lại tình trạng mà ông gọi là mối quan hệ thương mại không cân xứng giữa hai bên. Bà Von der Leyen thì cho biết hai bên đã không đạt được tiến triển như đã đề ra trong tuyên bố của hội nghị cấp cao năm ngoái về nỗ lực giải quyết những rào cản tiếp cận thị trường… Đại diện EU nhấn mạnh "một thỏa thuận tồi không nằm trong lựa chọn", do đó phải cần thêm thời gian, cho rằng hai bên cần tuân thủ những cam kết ngay lập tức và phía Trung Quốc cần có tham vọng lớn hơn nhằm kết thúc cuộc đàm phán về thỏa thuận đầu tư. 

Về phần Trung Quốc, Thủ tướng nước này Lý Khắc Cường cho biết Bắc Kinh "dành nhiều tâm huyết" để mở rộng và cam kết tạo ra một môi trường kinh doanh theo định hướng thị trường mang tầm cỡ thế giới với khung pháp lý phù hợp cho các doanh nghiệp từ tất cả các nước, đồng thời nói thêm rằng các công ty châu Âu đã được hưởng nhiều lợi ích. Bắc Kinh hy vọng EU cũng sẽ mở cửa thị trường đầu tư và thương mại của khối và nới lỏng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đối với Trung Quốc để tạo thuận lợi cho việc phát triển thương mại công nghệ cao song phương.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cũng tuyên bố Trung Quốc là "đối tác chứ không phải đối thủ" của EU, vì Bắc Kinh sẽ tiếp tục tăng cường cải cách và mở rộng mở cửa, sẽ cung cấp cho châu Âu những cơ hội hợp tác và phát triển mới.

Có thể thấy rằng Trung Quốc, vốn đang vướng sâu vào cuộc chiến thương mại với quy mô chưa từng có và cả những tranh cãi về chính trị với Mỹ, muốn tìm kiếm một sự hỗ trợ từ EU. Quan hệ với EU, đối tác thương mại lớn nhất của Trung Quốc, đáp ứng lợi ích chiến lược của Bắc Kinh không chỉ về kinh tế, mà đây còn là một phần trong chiến lược tổng thể của Trung Quốc tăng cường ảnh hưởng và sức mạnh trên toàn cầu thông qua "sự hiện diện" tại các khu vực khác nhau trên thế giới.

Về phần EU, hiện cũng đang phải đối mặt với không ít vấn đề nội tại cũng như trong các mối quan hệ với bên ngoài, đặc biệt quan hệ khá căng thẳng với Mỹ, cũng coi Trung Quốc như một đối tác không thể bỏ qua. Chương trình nghị sự của EU trong quan hệ đa phương được xác định rõ với các mục tiêu về khí hậu, y tế, bao gồm cả chống đại dịch COVID-19 và hỗ trợ nền kinh tế của châu Phi, kể cả quyết định giãn các khoản nợ trong khuôn khổ Nhóm các nền kinh tế phát triển và mới nổi hàng đầu (G20). Trên ba chủ đề này, EU rất khó có thể giải quyết hiệu quả nếu thiếu vai trò của Trung Quốc. 

Thách thức đối với EU hiện nay là làm sao để thiết lập được quan hệ "cân bằng quyền lực" trong khi phải tìm kiếm sự đồng thuận, trong bối cảnh giới chuyên gia nhiều lần cảnh báo việc chuyển giao công nghệ có lợi cho Trung Quốc đã diễn ra ồ ạt sau hai thập niên, và sự phụ thuộc của EU đang ngày càng trở nên đáng lo ngại hơn.

Mặt khác, EU vẫn luôn cố giữ không bị cuốn vào "cuộc đấu" căng thẳng giữa hai cường quốc Mỹ và Trung Quốc. Ngay trước hội nghị này, Ủy viên phụ trách lĩnh vực công nghiệp EU Thierry Breton khẳng định: "Châu Âu sẽ không phải là chiến trường của Mỹ và Trung Quốc".

Bất chấp những khác biệt với chính quyền Mỹ, EU vẫn xác định liên kết đối tác xuyên Đại Tây Dương là mối quan hệ quan trọng hàng đầu đối với liên minh. Nhưng EU cũng khẳng định Trung Quốc là một đối tác cần thiết, đồng thời đánh giá mối quan hệ với Bắc Kinh vốn dĩ rất phức tạp và tình trạng này sẽ còn tiếp diễn. Do vậy, quan điểm của EU là mối quan hệ này cần được xây dựng dựa trên sự tin tưởng, minh bạch và nguyên tắc "có đi có lại". 

Cách tiếp cận của EU đối với Trung Quốc đã được xác định trong chiến lược được thông qua năm 2016 và cập nhật vào tháng 3/2019. Đối với EU, Trung Quốc đồng thời là một đối tác hợp tác, đối tác đàm phán, cũng là đối thủ cạnh tranh trong kinh tế và đối thủ về ý thức hệ, có thể nói "vừa là đối tác chiến lược vừa là đối thủ cạnh tranh”. EU theo đuổi cam kết mang tính thực tế, hiệu quả và phối hợp với Trung Quốc, dựa trên giá trị và lợi ích châu Âu. Tuy nhiên, việc cân bằng giữa thách thức và cơ hội đến từ Trung Quốc luôn biến động theo thời gian.

Là hai trụ cột, hai thị trường rộng lớn, có thể nói rằng những lĩnh vực mà EU và Trung Quốc phối hợp đều có ý nghĩa to lớn và có thể tạo ra những ảnh hưởng quy mô toàn cầu. Trong hoàn cảnh hiện nay, xu thế "vừa hợp tác vừa đấu tranh" giữa EU và Trung Quốc có lẽ mang tính tất yếu và khách quan. 
Đề cập các chính sách ưu tiên của Đức trên vai trò chủ tịch luân phiên EU 6 tháng cuối năm từ ngày 1/7 tới, Thủ tướng Đức Angela Merkel cũng nêu rõ mối quan hệ với Trung Quốc cần được định hình một cách tích cực bởi Đức và EU "coi trọng và cũng thận trọng" trong quan hệ với Bắc Kinh. Bởi vậy, thời gian tới, có thể thấy EU và Trung Quốc sẽ cố gắng tìm cách tái cân bằng mối quan hệ "vừa là đối tác vừa là đối thủ" này để mỗi bên thu được lợi ích lớn nhất có thể.