Những cái bẫy mang vị kẹo

Câu ngắn gọn nhưng đủ để lột tả cả một quá trình chuyển đổi toàn diện về cách các nhà sản xuất, phân phối thuốc lá duy trì sự thịnh vượng của ngành công nghiệp này thông qua việc "tiêm nhiễm" ý niệm mới về sản phẩm thuốc lá vào tâm trí của giới trẻ, nhóm nhân khẩu học dành phần lớn thời gian sử dụng mạng xã hội.

Những người sinh trong các năm 1970 và 1980 của thế kỷ trước (được gọi là thế hệ 7X-8X) không thấy xa lạ với những lời nhắc nhở, cảnh báo từ người thân và cả giới truyền thông về tác hại của việc hút thuốc. Nhưng với thế hệ cuối 9X và GenZ hiện nay, hình ảnh thuốc lá và người hút thuốc xuất hiện khá thường xuyên, thậm chí thuốc lá điện tử còn được coi là sản phẩm thời thượng. Không khó để bắt gặp những người trẻ hút thuốc trên đường, trong khuôn viên trường đại học và bất cứ nơi nào có sự hiện diện của nhóm này. Điều này tạo cảm giác như hút thuốc lá là hành vi sẽ không bao giờ lụi tàn, hút thuốc - với tư cách một phụ kiện gây nghiện - sẽ mãi mãi là một phần của xu hướng.

Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế thế giới (WHO), Tiến sĩ Tedros Adhanom Ghebreyesus, nhấn mạnh các nhà sản xuất và phân phối thuốc lá đã tích cực "giăng những cái bẫy có vị kẹo” nhắm tới các trường học, trẻ em và thanh thiếu niên. Các công ty thuốc lá đã tiếp thị dưới nhiều hình thức, thông qua nhiều chiến thuật khác nhau và dường như đã thành công khi theo các ước tính sơ bộ, khoảng 37 triệu trẻ em từ 13–15 tuổi trên thế giới hiện có sử dụng thuốc lá. Trên toàn cầu, ở hầu hết các quốc gia có thực hiện đánh giá, thuốc lá điện tử phổ biến ở người trẻ hơn ở người lớn tuổi.

Trong một báo cáo mới công bố, WHO chỉ ra ngành thuốc lá từ lâu đã hướng tới nhóm khách hàng tiềm năng là trẻ em và thanh thiếu niên để thay thế những khách hàng đã từ bỏ những sản phẩm này hoặc đã chết vì bệnh. Nhiều tài liệu nội bộ của ngành thuốc lá tồn tại từ những năm 1970 cho thấy các công ty thuốc lá từ lâu đã coi trẻ em và thanh thiếu niên là “người hút thuốc thay thế”, “người hút thuốc tiềm năng” và là thị trường quan trọng để duy trì hoạt động kinh doanh cũng như tương lai của thương hiệu thuốc lá.

Để thu hút giới trẻ, các nhà sản xuất tung ra nhiều chiến thuật, bao gồm phát triển các sản phẩm mới, thường có hương vị và thiết kế thân thiện với trẻ em; tiếp thị và bán các sản phẩm này gần trường học, những nơi trẻ dễ tiếp cận. Theo WHO, thuốc lá điện tử hiện có sẵn ít nhất 16.000 hương vị khác nhau, trong đó hương kẹo và hương hoa quả chiếm đa số vì hấp dẫn được giới trẻ. Điều này thực sự có hiệu quả. Một nghiên cứu tại Mỹ từng chỉ rõ hơn 70% người trẻ dùng thuốc lá điện tử cho biết sẽ bỏ thuốc lá nếu sản phẩm chỉ có hương vị thuốc lá cơ bản.

Tiến sĩ Rose Marie Robertson, chuyên gia Khoa học và Y tế từ Hiệp hội Tim mạch Mỹ (AHA), cũng tin rằng ngành thuốc lá không ngừng thúc đẩy chứng nghiện thuốc ở thế hệ trẻ bằng cách phát triển và tiếp thị các sản phẩm mới thu hút giới trẻ. Trong nhiều thập niên, ngành này đã liên tục điều chỉnh các sản phẩm cũ và tạo ra những sản phẩm mới để thu hút người dùng mới và khiến họ nghiện.

Trong bối cảnh bùng nổ các nền tảng mạng xã hội, các công ty cũng tìm cách  tiếp thị những sản phẩm trên không gian kỹ thuật số, các phương tiện truyền thông xã hội, dịch vụ phát trực tuyến và nền tảng chơi game. Thậm chí, họ cũng thông qua những người có ảnh hưởng và người nổi tiếng để hình thành nên "hệ tư tưởng" coi hút thuốc lá điện tử là xu hướng thời trang được mong đợi.

Theo báo cáo của Chiến dịch vì trẻ em không thuốc lá, nội dung quảng bá thuốc lá điện tử, túi nicotine và các sản phẩm thuốc lá nung nóng đã được xem hơn 3,4 tỷ lần trên các nền tảng truyền thông xã hội, 85% trong số người từ 15–30 tuổi được hỏi cho biết đã tiếp xúc với quảng cáo thuốc lá điện tử trên các trang mạng xã hội. Một nghiên cứu ở Anh mới được công bố trên tạp chí hô hấp Thorax cho thấy càng dành nhiều thời gian cho mạng xã hội thì khả năng trẻ em và thanh thiếu niên sử dụng các sản phẩm thuốc lá càng cao. Đây là những bằng chứng đầu tiên và rõ ràng nhất chứng minh các công ty thuốc lá sử dụng mạng xã hội để quảng cáo và quảng bá sản phẩm, thậm chí dùng thuật toán để đưa quảng cáo nhắm đến nhóm trẻ tuổi trên một không gian hầu như không có sự giám sát của cha mẹ/người chăm sóc.

Chính phủ các nước đã có những quy định, biện pháp pháp lý nhằm đối phó với nguy cơ và tốc độ phổ biến nhanh của thuốc lá điện tử. Mỹ đã cấm tiếp thị các loại thuốc lá có hương vị trong khi  Chính phủ Anh đang đệ trình dự luật cấm thuốc lá điện tử. Tuy nhiên, các công ty thường có cách "lách luật" để đảm bảo các sản phẩm thuốc lá vẫn được phân phối và bày bán. Tại Mỹ, nhiều nhà sản xuất thuốc lá điện tử đã đệ đơn kiện các lệnh cấm tiếp thị thuốc lá điện tử có hương vị mà Cơ quan quản lý thực phẩm và dược phẩm (FDA) nước này ban hành. Ngoài việc tận dụng các vụ kiện tụng để giữ những sản phẩm thuốc lá điện tử có hương vị trên kệ hàng, các nhà sản xuất còn cải tiến sản phẩm hoặc tung ra các phụ kiện như viên hương liệu hoặc thẻ hương liệu, mục đích cuối cùng vẫn là để “níu” nhóm người dùng trẻ tuổi. Thomas Carr, Giám đốc Chính sách quốc gia tại Hiệp hội phổi của Mỹ (ALA), đánh giá các công ty thuốc lá ngày càng chứng tỏ khả năng lách luật bất cứ khi nào có thể bằng cách đổi mới sản phẩm.

Đáng lo ngại, các công ty còn tìm cách hạ thấp nhận thức về tính gây nghiện và rủi ro sức khỏe tiềm ẩn của những “sản phẩm thế hệ mới”. Các công ty thường tung ra những chiến dịch “tẩy não” với thông điệp dẫn dắt dư luận theo hướng thúc đẩy việc tiêu thụ các sản phẩm này, như khiến người tiêu dùng tin rằng doanh nghiệp đang hướng đến sản xuất bền vững, thân thiện với môi trường.

Những thông điệp đó được thúc đẩy cốt để lấp đi một thực tế rằng thuốc lá tàn phá hành tinh ở trong từng mắt xích của quy trình sản xuất, phân phối và tiêu thụ. Hầu hết các đầu lọc thuốc lá đều chứa chất độc, nhựa dùng một lần và là nguồn gây ô nhiễm nhựa hàng đầu; các sản phẩm thuốc lá điện tử và phụ kiện đi kèm chính là nguồn chất dẻo, kim loại và pin thải loại đáng lo ngại cho môi trường.

Nhiều công ty còn thúc đẩy khái niệm thuốc lá “ít tác hại” nhờ bộ lọc cải tiến hay công nghệ điều chế mới hay gọi thuốc lá điện tử là công cụ hỗ trợ cai thuốc lá truyền thống nhằm thuyết phục người tiêu dùng về sự an toàn và công dụng của những sản phẩm này. Tuy nhiên, trong khi chưa thấy bằng chứng về việc các sản phẩm này có tác dụng hỗ trợ cai nghiện thuốc lá truyền thống, thì thực tế rằng những sản phẩm này đều gây nguy cơ riêng ngày càng rõ ràng; hầu hết người dùng muốn cai nghiện thuốc lá truyền thống cuối cùng lại thấy rằng mình phải dùng cả 2 loại song song. Theo Hiệp hội Tim mạch Mỹ, việc sử dụng thuốc lá là nguyên nhân hàng đầu gây ra bệnh tật và tử vong có thể phòng ngừa được, đồng thời là yếu tố nguy cơ chính dẫn đến sự phát triển của bệnh tim và đột quỵ.

Tổng Giám đốc WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus nhận định: “Lịch sử đang lặp lại khi ngành thuốc lá tìm mọi cách để bán cùng một loại nicotine cho trẻ em dưới những vỏ bọc khác nhau”. Ngành thuốc lá và các ngành liên quan đang cố duy trì “lịch sử” mà ở đó các sản phẩm gây nghiện- có hại vẫn lưu hành song được cải biến dưới những hình thức mới, khái niệm mới nhưng kết cục vẫn là dẫn dắt người dùng, lần này là giới trẻ, bước vào một tương lai là cả cuộc đời nghiện ngập những thứ có hại. Trước những chiến thuật tinh vi đang thực sự phát huy tác dụng một cách đáng tiếc, thế giới cần nhiều hơn những tiếng nói phản biện đanh thép và WHO đã góp một trong những tiếng nói như thế khi lựa chọn chủ đề cho Ngày Thế giới Không thuốc lá (31/5) 2024 là "Bảo vệ trẻ em trước ảnh hưởng của ngành công nghiệp thuốc lá".