Mô hình ý tưởng về máy bay chiến đấu của Chương trình Không quân Chiến đấu Toàn cầu (GCAP) được trưng bày tại triển lãm quốc phòng DSEI Nhật Bản ngày 15/3/2023. Ảnh: Reuters
Cách một giờ đi tàu từ trung tâm thành phố Tokyo, hai tòa tháp văn phòng năm tầng nằm ở vùng ngoại ô yên tĩnh Akishima đóng vai trò là đầu mối ngành công nghiệp máy bay Nhật Bản. Bên trong cơ sở là 2.000 nhân viên của IHI - nhà sản xuất động cơ máy bay lớn nhất Nhật Bản – làm nhiệm vụ thiết kế mọi thứ từ tua-bin cho đến mô-đun quạt cho máy bay chở khách Airbus và Boeing.
Trong căn phòng bảo mật ở tòa tháp phía Tây, một dự án mới đang được hình thành. Ở đó, những kĩ sư mới được tuyển dụng đang thiết kế động cơ tàng hình tiên tiến cho một trong những dự án quốc phòng lớn nhất thời hậu chiến của Nhật Bản: máy bay chiến đấu thế hệ thứ sáu. Chương trình Không quân Chiến đấu Toàn cầu (GCAP), một dự án hợp tác với Anh và Italy, sẽ trở thành trụ cột của lực lượng không quân Nhật Bản trong tương lai.
Với mục tiêu các máy bay mới sẽ được bàn giao vào năm 2035, các chuyên gia kỳ vọng nguyên mẫu sẽ được chế tạo vào khoảng năm 2029 và các chuyến bay thử nghiệm được tiến hành từ năm 2030, mở đầu cho giai đoạn sản xuất hàng loạt vào năm 2031. Ba quốc gia hy vọng dự án lần này sẽ tạo ra một máy bay chiến đấu có giá cả phải chăng hơn vì phần chi phí đã được san sẻ. Ước tính tổng chi phí của dự án chưa được công bố, nhưng nếu xét đến chiến đấu cơ tân tiến F-35 hiện này, tổng chi phí ước tính cho việc phát triển và sản xuất máy bay chiến đấu thế hệ thứ năm của Mỹ là khoảng 1,7 nghìn tỷ USD.
Theo giới quan sát, dự án GCAP - với sự tham gia của 3 công ty hàng không hàng đầu thế giới - BAE Systems của Anh, Leonardo của Italy và Mitsubishi Heavy Industries (MHI) của Nhật Bản – xét về mặt chính trị là một dự án khá nhạy cảm ở Nhật Bản. Không giống như hai đối tác còn lại, Nhật Bản là một quốc gia chủ yếu theo chủ nghĩa hòa bình, kể từ khi kết thúc Thế chiến II đã có những giới hạn hiến pháp nghiêm ngặt về sản xuất và xuất khẩu vũ khí.
Khi GCAP được công bố vào tháng 12/2022, IHI - công ty chưa từng phát triển động cơ máy bay chiến đấu trước khi ký hợp đồng làm việc với MHI - gặp khó khăn trong việc tuyển dụng kỹ sư.
Tuy nhiên, sau đó, IHI đã đón nhận số đơn nộp xin việc nhiều hơn dự kiến, dấu hiệu cho thấy sự kỳ thị của công chúng đối với các dự án quân sự có thể đang giảm bớt. Atsushi Sato, Giám đốc điều hành IHI giám sát hoạt động kinh doanh động cơ hàng không, vũ trụ và quốc phòng của công ty, cho biết: “An ninh quốc gia trở thành tiêu điểm trên báo chí mỗi ngày”.
Ông cho biết sự thay đổi gần đây trong môi trường an ninh toàn cầu, sau cuộc xung đột Nga-Ukraine, các vụ phóng tên lửa của Triều Tiên và sự tăng cường quân sự quy mô lớn của Trung Quốc đã thu hút nhiều sự chú ý của công chúng Nhật Bản đến lĩnh vực quốc phòng.
"Trước đây, có rất ít người trẻ muốn làm việc trong ngành kinh doanh quốc phòng. Bây giờ, nhiều người đã đến với chúng tôi hơn. Họ biết được việc chúng tôi tham gia vào việc phát triển máy bay chiến đấu thế hệ tiếp theo”, ông Sato chia sẻ.
Mô hình máy bay chiến đấu GCAP được trưng bày tại triển lãm thương mại quốc phòng DSEI ở London vào ngày 12/9. Ảnh: Reuters
GCAP được đánh giá là dự án hàng đầu trong chính sách quốc phòng ngày càng chủ động của chính phủ Nhật Bản, một phần trong nỗ lực rộng lớn hơn nhằm thay đổi di sản hòa bình của Nhật Bản trước môi trường quốc tế ngày càng bị đe dọa.
Vào tháng 12, cùng tháng khi dự án được công bố, Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida đã đưa ra kế hoạch chi tiêu quốc phòng 43.000 tỷ yên (300 tỷ USD) cho đến năm 2027, vượt kế hoạch xây dựng quốc phòng 5 năm trước đó tới 56%. Kế hoạch gia tăng này có thể đưa Nhật Bản vào top 5 quốc gia chi tiêu quân sự nhiều nhất thế giới, một bước nhảy vọt so với vị trí thứ 9 năm ngoái.
Theo chiến lược an ninh quốc gia được công bố vào tháng 12, Nhật Bản đang tìm cách trở thành người chịu trách nhiệm chính về phòng thủ của đất nước và đóng vai trò lớn hơn trong an ninh Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương.
Để dự án GCAP thành công, chính phủ sẽ cần phải xem xét đến những quy định hạn chế trong hiến pháp do Mỹ soạn thảo đặt ra đối với các dự án quốc phòng, cụ thể ở đây là Điều 9. Điều 9 trong Hiến pháp Nhật Bản cấm nước này triển khai các lực lượng vũ trang.
Trong quá trình phát triển máy bay chiến đấu thế hệ mới, ngành công nghiệp quốc phòng vốn chỉ hoạt động trong nước như Nhật Bản phải học cách cộng tác xuyên biên giới, số hóa các hoạt động và tiếp thị sản phẩm của mình trên quy mô toàn cầu.
Các nhà phân tích chỉ ra điều khiến GCAP trở nên khác thường và thách thức đối với Nhật Bản là vướng mắc trong phân công công việc dự án. Khác với MIH, hai đối tác BAE và Leonardo đều có hàng thập kỷ kinh nghiệm phát triển máy bay quân sự.
Các cuộc đàm phán dự án đang bị chậm lại do những bất đồng về việc phân công ai làm gì và ở đâu. Hiroshi Umino, một quan chức cấp cao của MHI, người đại diện cho Nhật Bản đàm phán về phân công lao động trong dự án, cho biết: “Ba quốc gia làm việc cùng nhau khó khăn hơn nhiều so với việc chỉ có hai quốc gia”.
Bên cạnh đó, GCAP còn trở nên thách thức hơn bởi mục tiêu quân sự của 3 nước hợp tác khác biệt rất lớn. Trong khi Nhật Bản thiên về phòng thủ thì Italy và Anh lại thiên về phương tiện tấn công. Cả hai nước này đều đã có lực lượng tham chiến trên khắp thế giới, gần đây nhất là ở Afghanistan.
Xuất khẩu cũng là một điểm bất đồng khác giữa ba nước tham gia dự án GCAP. Trong khi Anh và Italy muốn bán máy bay GCAP cho các nước khác để thu hồi chi phí phát triển ước tính lên tới hàng chục tỷ USD, đồng thời phát triển quan hệ an ninh với các nước khác thì Nhật Bản lại có chính sách hạn chế xuất khẩu vũ khí. Hiến pháp nước này không cấm xuất khẩu vũ khí một cách rõ ràng, nhưng một số điều khoản trong đó đã được các chính phủ sau này giải thích về cơ bản đồng nghĩa với việc cấm xuất khẩu vũ khí, ngoài một số trường hợp. Vẫn chưa xác định được liệu GCAP có thuộc các trường hợp được miễn trừ hay không.
Các cuộc thăm dò dư luận gần đây cho thấy phần lớn công chúng vẫn phản đối ý tưởng Nhật Bản bán vũ khí ra nước ngoài. Một cuộc thăm dò của Jiji Press vào tháng 8 cho thấy 60,4% phản đối nước xuất khẩu vũ khí sát thương.
Ông Satoshi Morimoto, cựu bộ trưởng quốc phòng Nhật Bản, cho biết cần có một hiệp ước chính thức giữa ba nước để đặt ra các điều kiện trong việc bán hàng cho bên thứ ba. Trong khi đó, ông Shuji Yuge, quan chức Bộ Quốc phòng Nhật Bản phụ trách dự án, thừa nhận ba nước đang thảo luận về một hiệp ước về chương trình nhưng từ chối cung cấp thêm chi tiết.
Để giải quyết các vấn đề liên quan đến kỹ thuật với GCAP, từ táng 12 năm ngoái, MHI, BAE và Leonardo đã tổ chức các cuộc họp trực tuyến mỗi ngày. Các vấn đề đang được thảo luận là trụ sở chính của dự án nên đặt ở đâu, cách phân chia công việc và tổng ngân sách cho dự án.
Masayuki Eguchi, người đứng đầu bộ phận quốc phòng và không gian của MHI, nói với tờ Nikkei: “Rõ ràng sẽ tốt hơn nếu chúng ta có thể đặt trụ sở chính tại Nhật Bản. Nhưng ngay cả khi trụ sở chính ở Anh hoặc Italy, chúng tôi sẽ đảm bảo rằng tất cả thông tin và dữ liệu sẽ được chia sẻ giữa ba bên”.