Tính vượt trội của mô hình thu nhập vô điều kiện tại Brazil giữa thời COVID-19

Như một ốc đảo nằm giữa các khu vực theo quan điểm cánh hữu ủng hộ Tổng thống Jair Bolsonaro, thành phố Marica đang thử nghiệm mô hình mang hơi hướng cánh tả: Cung cấp thu nhập vô điều kiện cho người dân. 

Khi nhân viên thu ngân Agnes Marques Ferreira bị mất việc tại một siêu hồi tháng 1 vừa qua, chính quyền thành phố Marica là người đứng ra cứu giúp, không để cô rơi vào tình cảnh túng bấn. Ferreira được cấp khoản tiền thu nhập cơ bản hàng tháng là 900 real (171 USD). 

Về lý thuyết, khoản tiền đó chưa đủ để bà mẹ đơn thân như Ferreira trang trải cuộc sống, nuôi hai cậu con trai. Nhưng thực tế, cô còn được giảm 20% chi phí tiền điện nước, miễn phí phương tiện giao thông công cộng. Và nếu Ferreira muốn có được khoản tiền lớn hơn để dùng chi cho những việc khác như sửa sang nhà tắm, cô có thể vay tiền ngân hàng với lãi suất 0%. “Nếu ở Rio, chắc hẳn tôi sẽ phải vật vã trên đường phố. Còn ở đây, tôi có một cuộc sống chất lượng mà đa phần người nghèo ở Brazil đều mơ tới”, Ferreira chia sẻ. 

Nằm cách trung tâm Rio de Janeiro 60 km về phía đông bên bờ Đại Tây Dương, thoạt nhìn Marica không khác nhiều so với những thành phố khác ở Brazil. Nhưng khi đi sâu vào khu trung tâm, du khách sẽ thấy nhiều hình ảnh khác lạ.

Đường xe đạp được quy hoạch trên các tuyến phố và người dân có thể mượn xe mà không phải trả phí. Cảnh sát giao thông nhiệt tình giúp đỡ người già, trẻ nhỏ qua đường. Xe bus, xe đạp cho mượn và trụ sở thành phố đều mang màu đỏ, như là một thông điệp khẳng định Marica là nơi lực lượng cánh tả nắm quyền. 

Với dân số khoảng 160.000 người, Marica nằm dưới quyền lãnh đạo của đảng Lao động của cựu Tổng thống Lula da Silva trong suốt 12 năm qua. Thành phố này chính là nơi thí điểm các chính sách xã hội mới hướng đến mục tiêu hội nhập và công bằng về cơ hội cho người dân.

Marica đang là nơi thực thi những chính sách đáng được coi là hình mẫu cho nhiều khu vực trên thế giới hậu kỉ nguyên COVID-19: Thu nhập cơ bản vô điều kiện, miễn phí sử dụng hệ thống giao thông công cộng, chế độ chăm sóc y tế toàn diện, không phải trả phí.

“Chúng tôi là một thí điểm cho mọi vùng ở Brazil”, ông Washington Quaqua - cựu Thị trưởng Marica nói. Người đàn ông 49 tuổi này từng nắm quyền lãnh đạo thành phố từ năm 2009-2017 và là người đặt nền tảng cho mô hình hiện nay ở Marica. Sau hai nhiệm kỳ, ông Quaqua không được phép tham gia tranh cử năm 2016. Ông chuyển hướng ủng hộ Fabiano Horta, người học cùng đại học, tham gia cuộc đua. Horta sau đó giành chiến thắng áp đảo, với 88% số phiếu ủng hộ. 

Hai năm trước, Jair Bolsonaro chiếm được 62% phiếu bầu ở Mairca trong cuộc bầu cử Tổng thống. Không khó để bắt gặp những cử tri trung thành của đương kim Tổng thống Brazil. Wilson Gomes de Anrade, 78 tuổi, là một trong số đó. Ông không ngớt lời ca ngợi Jair Bolsonaro, đồng thời tỏ ra dị ứng với Đảng Lao Động.

Tuy nhiên, Anrade tuyệt nhiên không chỉ trích Quaqua và người kế nhiệm Horta. “Họ làm tốt công việc, chỉ có điều là họ chọn nhầm chính đảng. Nếu nói về giáo dục, y tế, thu nhập độ thị hóa, tôi sẽ cho họ điểm tuyệt đối 10/10. Chúng tôi có thị trưởng tốt nhất ở bang Rio de Janeiro”, ông Anrade nêu quan điểm. 

Trước khi Quaqua lên nắm quyền, giống như nhiều thành phố khác, Marica nằm dưới quyền kiểm soát của các công ty xe bus tư nhân mafia. Ông chủ những băng đảng này tung tiền tài trợ các chiến dịch tranh cử, hối lộ quan chức, chính trị gia, là thế lực quyết định xem ai sẽ ngồi vào vị trí nào, định đoạt giá vé xe bus ra sao. Quaqua và nhóm của mình đã làm được điều mà không ai ngờ tới: Họ phá vỡ thế độc quyền kinh doanh ở Marica. Ngày nay, dịch vụ xe bus do chính quyền chi trả, phương tiện đều là mới, có gắn điều hòa nhiệt độ. 

Bước tiếp theo, Quaqua cho công bố chính sách thu nhập cơ bản không điều kiện cho những người sống dưới mức nghèo khổ. Khoảng 42.000 người dân, tương đương 25% dân số thành phố, nhận được tiền trợ cấp từ chính quyền. Điều người dân cần làm chỉ là chứng minh đã sống ở Marica ít nhất ba  năm và không có được mức thu nhấp cao gấp ba lần tiền lương tối thiểu. Kế đến, đối tượng được thụ hưởng sẽ mở tài khoản ở một ngân hàng thuộc sở hữu của chính quyền, cài ứng dụng trên điện thoại di động. Đầu tháng, thành phố sẽ rót tiền vào tài khoản. 

Khoản thu nhập cơ bản không điều kiện này được trả không phải bằng đồng real, mà là Mumbuca – đồng tiền kĩ thuật số chỉ có giá trị lưu hành ở Marica. Tiền này được quy đổi ngang giá với đồng tiền nội tệ theo tỉ lệ 1:1. Đây là nỗ lực nhằm thúc đẩy kinh tế địa phương, bởi trước đó người dân thành phố thường phải lên Rio để mua sắm, giờ đây, họ có thể mua bán ngay ở Marica bằng đồng Mumbuca, vốn được 9.400 doanh nghiệp địa phương chấp thuận thanh toán, ở mọi ngành nghề, dịch vụ, từ nhà hàng, thăm khám y tế, mua bán, chăm sóc sắc đẹp, cắt tóc…

Khi đại dịch COVID-19 lan đến Marica hồi năm ngoái, chính quyền thành phố nâng mức thu nhập cơ bản vô điều kiện. Theo thị trưởng Horta, đó là cách thức chính quyền nâng cao lưới an sinh xã hội cho người dân. Marica là nơi duy nhất ở bang Rio de Janeiro có số việc làm được tạo mới nhiều hơn số việc làm mất đi trong thời gian xảy ra đại dịch. 

Nhân tố giúp Marica triển khai được hình mẫu lý tưởng này chính là nguồn lợi từ nhưng mỏ dầu ngoài khơi. Ông Quaqua gọi đây là “quà tặng của thiên nhiên”. Mỏ dầu được phát hiện từ thời nhiệm kỳ Tổng thống Lula. Phí cấp phép mà Tập đoàn dầu khí quốc gia Brazil Petrobas chi trả chính là nguồn thu nhập lớn nhất cho Marica. Thị trưởng Horta cho biết trong ba năm tới, thành phố sẽ nhận được thêm khoản tiền 157 triệu USD từ Petrobas. 

Được cổ vũ bởi mô hình Na Uy, Marica thành lập quỹ riêng nhằm tạo ra nguồn thu bền vững cho cộng đồng khi nguồn lợi khí hóa thạch cạn kiệt, bởi mỏ dầu chỉ có thể khai thác tối đa trong 20 năm. Chính quyền thành phố muốn sử dụng quãng thời gian từ nay đến thời điểm đóng cửa mỏ dầu để đẩy nhanh đà công nghiệp hóa, chuyển đổi Maria thành một trung tâm cung ứng công nghệ, dịch vụ dầu khí và xây dựng một cảng công nghiệp mới. Cùng với đó là các kế hoạch xây dựng khu công viên công nghệ, thành lập trường đại học, các nhà máy sản xuất…