Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Mạnh Cầm (thứ hai, từ phải sang), Tổng Thư ký ASEAN và các Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN tại cuộc họp kết nạp Việt Nam trở thành thành viên chính thức thứ bảy của ASEAN, ngày 28/7/1995, tại Thủ đô Bandar Seri Begawan (Brunei). Ảnh tư liệu: Trần Sơn/TTXVN
28 năm là một hành trình ghi đậm dấu ấn những đóng góp tích cực của Việt Nam vào sự phát triển chung của Hiệp hội, tạo nền tảng để thành lập Cộng đồng ASEAN gắn kết về chính trị, liên kết về kinh tế và chia sẻ trách nhiệm xã hội.
Quyết sách đối ngoại đột phá
Ngày 28/7/1995, Quốc kỳ Việt Nam được kéo lên tại Brunei. Việt Nam chính thức trở thành thành viên thứ 7 của ASEAN. Đây là một quyết sách chiến lược rất đúng đắn, mở ra cánh cửa để Việt Nam hội nhập quốc tế.
Trước đây, khi đề cập đến quyết sách này, nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan từng khẳng định, trước khi gia nhập ASEAN, Việt Nam là một nước bị bao vây, cô lập. Khi vào ASEAN, chúng ta đã bình thường hóa quan hệ với tất cả các nước, kể cả Hoa Kỳ. Vào ASEAN, chúng ta có một tư thế mới, là thành viên của một tổ chức có uy tín, từ đó ảnh hưởng của Việt Nam quan trọng hơn.
Nhìn lại bối cảnh lịch sử giai đoạn đầu những năm 1990, nhiệm vụ cơ bản của công tác đối ngoại đã được Đảng, Nhà nước chỉ rõ là củng cố và giữ gìn hòa bình để tập trung xây dựng, phát triển kinh tế - xã hội, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
Việc điều chỉnh chính sách đối với Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) không chỉ là đòi hỏi chủ quan của tình hình trong nước, mà còn là vấn đề sống còn trước yêu cầu khách quan khi tình hình thế giới, khu vực có nhiều thay đổi, nhất là sau khủng hoảng của các nước xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô, Đông Âu.
Bên cạnh đó, việc Việt Nam gia nhập ASEAN không chỉ có ý nghĩa với nước ta mà còn cả với khu vực. Đại sứ Phạm Quang Vinh, nguyên Thứ trưởng Bộ Ngoại giao, Trưởng SOM ASEAN (giai đoạn 2007 - 2014) cho biết: Khu vực (thời điểm 1995) đứng trước những thách thức mới là làm sao gắn kết được cả 10 nước ASEAN vốn nghi kỵ, đối đầu nhau trước đây. Chính ASEAN cần Việt Nam và việc Việt Nam gia nhập ASEAN mở ra một chương mới cho Hiệp hội và khu vực Đông Nam Á đi vào hình thành cộng đồng, phát huy vai trò trung tâm và có thể đóng góp nhiều hơn cho hòa bình, ổn định, phát triển khu vực này.
Việc Việt Nam trở thành thành viên của ASEAN năm 1995 đã mở đường cho các nước khác như Lào, Myanmar và Campuchia gia nhập khối, biến ASEAN trở thành khối các nước hợp tác không phân biệt sự khác biệt về hệ thống chính trị.
ASEAN với sự tham gia của Việt Nam đã đưa khu vực vào thời kỳ mới. Vai trò, dấu ấn của Việt Nam được ghi nhận trong quá trình xây dựng, hình thành các chiến lược, định hướng, kế hoạch phát triển của ASEAN, đặc biệt là trong thúc đẩy tăng cường các cơ chế hợp tác khu vực, với các đối tác lớn như Mỹ, EU, Trung Quốc, Ấn Độ.
Theo Đại sứ Hoàng Anh Tuấn, nguyên Phó Tổng Thư ký ASEAN, Việt Nam từ những bước ban đầu còn chập chững nay đã là một thành viên rất là chủ động, rất tích cực và cùng với các nước thành viên khác ứng phó với các thách thức, cũng như tận dụng các cơ hội đóng góp vào những vấn đề hết sức chiến lược liên quan đến hòa bình, phát triển, thịnh vượng của ASEAN, góp phần thúc đẩy vị thế của ASEAN cũng như là vị thế của Việt Nam trong khu vực và trên trường quốc tế.
Hơn một phần tư thế kỷ trôi qua, sự thành công và vai trò ngày càng lớn của ASEAN trong chặng đường vừa qua cùng sự đồng hành của Việt Nam đã một lần nữa cho thấy sự đúng đắn trong quyết định của Việt Nam khi gia nhập Hiệp hội này. Sự tham gia ấy không chỉ thể hiện sự chủ động, tích cực trong phương châm đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ đối ngoại của nước ta, mà còn cho thấy nhu cầu hợp tác tất yếu vì hòa bình, phát triển thịnh vượng của cả khu vực.
Khẳng định bản lĩnh và vai trò dẫn dắt trong khu vực
Dấu ấn đầu tiên lớn nhất mà Việt Nam đóng góp cho ASEAN là mở đầu một giai đoạn mới cho ASEAN phát triển mạnh mẽ hơn, đoàn kết hơn và thống nhất hơn, tạo ra một thế đứng mới cho ASEAN trong khu vực với đủ cả 10 nước thành viên cùng nhau hợp tác, cùng nhau mở rộng quan hệ với bên ngoài, trở thành một lực lượng trung tâm trong tất cả tiến trình đa phương của khu vực.
Trong giai đoạn hiện nay, Việt Nam có nhiều đóng góp quan trọng trong việc xác định mục tiêu, phương hướng phát triển và hình thành các quyết sách lớn của ASEAN. Có thể kể đến việc góp phần xây dựng và thông qua nhiều văn kiện quan trọng, như: Tầm nhìn ASEAN năm 2020, Hiến chương ASEAN, Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN năm 2025 và các kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng, các Lộ trình xây dựng Cộng đồng ASEAN…, cùng các kế hoạch triển khai trên từng trụ cột của Cộng đồng và nhiều thỏa thuận quan trọng khác, nhất là về kết nối và thu hẹp khoảng cách phát triển.
Theo Đại sứ Vũ Hồ, Quyền Trưởng SOM ASEAN, Việt Nam là nước khởi xướng rất nhiều cơ chế hoạt động của ASEAN, trong đó có những cơ chế cho đến nay vẫn còn tiếp tục là những cơ chế trung tâm. Đơn cử như thành lập cơ chế Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+) năm 2010, các cơ chế ASEAN+, mở rộng Hội nghị cấp cao Đông Á với sự tham gia của Nga và Hoa Kỳ (năm 2010), thành lập Cộng đồng ASEAN (năm 2015). Những nỗ lực này giúp tăng cường vị thế quốc tế của ASEAN nói chung và Việt Nam nói riêng, đem lại những lợi ích to lớn đối với Việt Nam trên các khía cạnh an ninh - chính trị và vị thế quốc tế, tạo điều kiện thuận lợi giúp Việt Nam xử lý các thách thức trong khu vực và trên thế giới.
Việt Nam đã làm Chủ tịch ASEAN 3 lần (1998, 2010, 2020), mỗi lần đều để lại dấu ấn đậm nét. Đặc biệt, năm 2020, trong cai trò Chủ tịch ASEAN, Việt Nam đã làm tốt vai trò dẫn dắt các hoạt động của Hiệp hội, từ trực tiếp sang trực tuyến. Sự linh hoạt, chủ động của Việt Nam góp phần giúp ASEAN đứng vững, vượt qua giai đoạn rất khó khăn do ảnh hưởng của đại dịch COVID-19. Những sáng kiến, ưu tiên của Việt Nam trong năm 2020 đã trở thành tài sản chung của khu vực.
Năm 2021, tham dự Hội nghị trực tiếp lần đầu tiên giữa các nhà lãnh đạo ASEAN, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã đưa ra hàng loạt sáng kiến như Kế hoạch cung cấp vaccine cho người dân; thành lập và đưa vào vận hành Trung tâm ASEAN về các tình huống y tế khẩn cấp và dịch bệnh mới nổi; phục hồi và phát triển kinh tế trong và sau đại dịch, qua đó thể hiện vai trò, sự chủ động, tích cực của Việt Nam.
Nguyên Tổng Thư ký ASEAN Dato Lim Jock Hoi đánh giá: Việt Nam đã thể hiện "tầm lãnh đạo mạnh mẽ" trong việc dẫn dắt một phản ứng tập thể của khu vực trước đại dịch COVID-19. ASEAN đã đoàn kết và nhanh chóng ứng phó với đại dịch kể từ tháng 2/2020. Điều này một lần nữa khẳng định "tầm lãnh đạo của Việt Nam" đặc biệt trong việc thúc đẩy các quốc gia thành viên đối thoại và hợp tác thông qua một loạt các hội nghị trực tuyến. ASEAN hoàn toàn có thể vượt qua thử thách của dịch COVID-19 với sự đồng thuận, kiên cường và nỗ lực.
Việt Nam cũng đã góp phần quan trọng trong việc củng cố và phát huy vai trò trung tâm của ASEAN trong quan hệ với các đối tác. Các sáng kiến, đóng góp của Việt Nam góp phần thúc đẩy hợp tác thực chất, hiệu quả giữa ASEAN và các đối tác bên ngoài, đưa ASEAN trở thành đối tác chiến lược với nhiều đối tác quan trọng.
Trong bối cảnh thế giới và khu vực có nhiều biến động phức tạp, Việt Nam tham gia quá trình xây dựng nguyên tắc, định hình "luật chơi" của khu vực, cùng ASEAN bảo đảm hòa bình, an ninh, ổn định, thúc đẩy đối thoại và hợp tác. Việt Nam thúc đẩy Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác ở Đông Nam Á (TAC) trở thành bộ quy tắc về quan hệ giữa các nước ASEAN, cũng như các nước ngoài khu vực. Việt Nam cũng đóng góp tích cực vào việc xây dựng, thông qua tài liệu Quan điểm của ASEAN về Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương (AOIP) giúp hình thành lập trường chung của ASEAN, thúc đẩy hợp tác trên cơ sở phù hợp với các giá trị, nguyên tắc cơ bản và vai trò trung tâm của ASEAN.
Về vấn đề Biển Đông, Việt Nam cùng các nước thành viên tham gia tích cực trong quá trình đàm phán, ký kết Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) giữa ASEAN và Trung Quốc; cũng như đàm phán sớm đạt được Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) hiệu lực, hiệu quả.
Thủ tướng Phạm Minh Chính tham dự Phiên họp hẹp Hội nghị cấp cao ASEAN 42. Ảnh: Dương Giang/TTXVN
Năm 2023 là năm bản lề thực hiện Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng, đòi hỏi nỗ lực đồng bộ, nhanh chóng và quyết liệt ở tất cả các cấp, các ngành, lĩnh vực; trong đó không thể không nhắc đến đóng góp trên mặt trận đối ngoại nói chung và hoạt động đối ngoại đa phương nói riêng.
Là tổ chức có tầm quan trọng chiến lược, liên quan mật thiết đến lợi ích an ninh, vị thế và sự phát triển của Việt Nam, 28 năm qua, hợp tác với ASEAN luôn là một trụ cột quan trọng trong đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, đa dạng hóa, đa phương hóa, hội nhập khu vực và quốc tế của Việt Nam.
Trong phát biểu tại Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 42 diễn ra tại Labuan Bajo (Indonesia) vào tháng 5/2023 vừa qua, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã nêu ra 3 vấn đề cốt lõi quyết định bản sắc, giá trị, sức sống và uy tín của ASEAN, đó là giữ vững độc lập, tự chủ chiến lược, vươn mình bứt phá thành tâm điểm của tăng trưởng, thích ứng ngày càng tốt hơn trước những biến động bên ngoài. Trên cơ sở đó, Thủ tướng khẳng định mong muốn của Việt Nam cùng các nước xây dựng bản sắc, giá trị, sức sống và uy tín của ASEAN, đồng thời làm sâu sắc thêm quan hệ giữa Việt Nam và các nước ASEAN.