Cánh đồng bản Trang Mường, (xã Gia Phú, huyện Bảo Thắng, Lào Cai) cấy nhiều lúa nếp. Suốt từ Bến Đền, dọc theo Khe Bát, giữa hai triền núi lên đến tận ngọn đồng, những ruộng nếp vụ mùa xanh ngát. Giống nếp hương lá to, lên tốt bời bời, khi trổ bông và phơi màu đã tỏa hương thoang thoảng. Lúa ngậm sữa, phổng phao dần, rồi từng hạt vít bông lúa uốn câu. Những ruộng lúa nếp ken bông, vùm lên như mâm xôi. Lúa đã vào chắc, đã sậm hột. Ấy là khi mùa cốm bắt đầu.
Những cô gái Tày áo chàm dài thắt lưng xanh ra đồng ngắt lúa về làm cốm. Lưỡi dao nhỏ gài vào thanh gỗ mỏng, kẹp vào ngón tay, ngắt từng bông thoăn thoắt. Những bông lúa lao xao, lao xao, đầy chẽn lại chuyển sang tay trái, đầy dần thành từng cum lặc lè những hạt là hạt. Những cum lúa trĩu cong đòn gánh. Thường thì mỗi gánh tám cum, có cô gánh khỏe mười cum vẫn bước nhẹ nhàng. Những cum lúa nhún nhảy đung đưa theo nhịp chân thoăn thoắt và tay vung vẩy về nhà.
Bếp lửa củi gộc rừng rực, bập bùng. Lúa nếp non cứ để nguyên bông cho vào chảo rồi đảo đều tay. Mùi hương lúa nếp non tươi chuyển dần sang mùi thơm cốm mới. Từng mẻ cốm rang chuyển ra loỏng gỗ. Chiếc loỏng gỗ dài đã mòn bóng qua bao ngày giã lúa và mấy mùa giã cốm. Hai hàng con trai, con gái đứng hai bên, nhịp chày kinh côông, kinh côông rộn rã. Tay đều tay, chân nhún nhảy, nhịp nhàng như múa theo tiếng chày, tiếng loỏng. Những câu đùa tếu hồn nhiên của muôn thủa gái trai, những tiếng cười vô tư, những ánh mắt tình tứ kín đáo. Những âm thanh mùa cốm rộn rã cả một vùng.
Bàn tay cô gái Tày khéo léo sàng sảy. Cốm từ loỏng trút ra nia, ra mẹt, nhảy nhót theo nhịp đu đưa thân hình chẽn trong áo chàm dài thắt dải lưng xanh. Hương cốm thơm bay phảng phất. Mẻ cốm non xanh nõn, dèn dẹt, dẻo thơm lọc riêng ra. Mẻ cốm già xanh nhạt, hạt đậm, thơm một vẻ khác, đem đồ xôi. Con gà luộc béo nhẫy, đĩa cốm non và đĩa xôi cốm đơm đầy trịnh trọng đặt lên bàn thờ thắp hương cúng tổ tiên.
Mọi người quây quần trên sàn nhà quanh mâm cốm. Cốm non dẻo mềm, thơm thơm, ngầy ngậy của hạt nếp vừa mới ngậm sữa kết hạt rang chín quánh lại. Xôi cốm ngòn ngọt, bùi bùi. Bếp lửa giữa sàn nhà bập bùng, mâm cốm vơi dần, câu chuyện râm ran đến tận khuya. Các chàng trai, cô gái lưu luyến dùng dằng, tiễn nhau xuống cầu thang khi trăng đã gác núi, lá rừng ướt đẫm sương thu.
Xa Trang Mường, xa Gia Phú đã bao lâu rồi. Cữ này đã vào mùa cốm rồi đây. Một chiều cuối thu, nhận được quà từ Trang Mường gửi lên. Mở ra, mấy gói lá non chuối rừng hơ héo, dèn dẹt, vuông vuông, mỗi gói buộc một sợi rơm nếp xanh. Cốm Trang Mường rồi! Cầm gói quà đã thấy hương cốm thơm phảng phất. Lòng bồi hồi nhớ cánh đồng Trang Mường xanh lúa, nhớ bóng áo chàm dài thắt dải lưng xanh gánh những cum lúa nếp về nhà, nhớ tiếng chày, tiếng loỏng rộn rã, nhớ mùa cốm làng Tày Trang Mường năm xưa.
Cao Văn Tư