Quang cảnh Hội nghị báo cáo kết quả khảo cổ học tại phế tích tháp Châu Thành, Bình Định.
Tiến sĩ Phạm Văn Triệu, Phó Trưởng phòng Khảo cổ học lịch sử, thuộc Viện Khảo cổ học (người chủ trì đợt khai quật phế tích Châu Thành lần thứ 3) đã thông tin về một số kết quả đơn vị khảo cổ phát hiện trong đợt khai quật lần 3 ở tháp Châu Thành. Hố khai quật trong đợt 3 năm 2022 có diện tích 200 m2, sau khi bóc tách các lớp đất đã xuất lộ kiến trúc nằm dưới lòng đất bị lấp bởi gạch, ngói đổ xuống. Kết quả khai quật phát hiện rất nhiều vật liệu kiến trúc (đồ đất nung, đồ đá) và các di vật liên quan. Về vật liệu kiến trúc đồ đất nung có hơn 9.300 di vật là gạch (17 loại hình); 29 đầu ngói ống (đầu ngói trang trí mặt hề và đầu ngói hoa sen); 3.550 hiện vật ngói âm dương và các loại gốm trang trí kiến trúc, gốm trang trí điểm góc. Vật liệu kiến trúc đồ đá có 22 hiện vật đá ong, 1 hiện vật đá trang trí điểm góc. Những hiện vật liên quan có một mảnh tượng bàn tay bằng vật liệu đá silicat hạt mịn (có thể là bàn tay của pho tượng thờ trong lòng ngôi tháp trước đây) và 1 mảnh bia ký từ chất liệu silicat hạt thô. Trong quá trình khai quật còn phát hiện 9 hiện vật gốm Chăm (chủ yếu là mảnh miệng, thân của loại hình vò và nồi), 6 hiện vật gốm Việt, đinh sắt, đạn chì đường kính 11cm (có thể là đạn chì của súng thần công)…
Đất nung hình sừng bò phát hiện tại phế tích Châu Thành.
Theo Tiến sĩ Phạm Văn Triệu, đợt khai quật lần 3 tại phế tích Châu Thành đã làm lộ một phần nền móng của ba kiến trúc hai giai đoạn khác nhau. Trong kiến trúc của Ấn Độ giáo, tường bao có chức năng giới hạn không gian thiêng, ngăn cách thế giới các vị thần linh với con người. Từ các tường bao này, đoàn khảo cổ dự đoán về vị trí ngôi đền thờ chính, cũng như quy mô của một công trình tôn giáo tại phế tích Châu Thành, dự đoán được xây dựng từ thế kỷ thứ 4 đến thế kỷ thứ 6. Ngoài 2 tường bao, đợt khai quật còn phát hiện các đoạn nền móng đá ong, kết hợp các di vật như gốm, đá trang trí điểm góc có chức năng trang trí vòm cửa và tháp góc. Từ những kiến trúc này, đoàn khảo cổ cũng đưa ra suy đoán phế tích Châu Thành từng tồn tại kiến trúc tháp có quy mô lớn, dự đoán được xây dựng khoảng thế kỷ 13. Việc phát hiện những di vật tại phế tích Châu Thành có sự tương đồng với những phát hiện tại các công trình kiến trúc cổ tại thành Trà Kiệu (tỉnh Quảng Nam), Cổ Lũy (tỉnh Quảng Ngãi), Thành Hồ (tỉnh Phú Yên)… đã minh chứng vào thế kỷ 4 đến thế kỷ 6, người Chăm đã có sự thống nhất về mặt lãnh thổ, tạo thành một quốc gia chung. Đặc biệt, tư liệu khảo cổ tìm thấy ở Châu Thành cho thấy ảnh hưởng từ rất sớm của văn hóa Ấn Độ vào đời sống tâm linh người Chăm…
Mảnh bia ký với dòng chữ cổ được phát hiện tại phế tích Châu Thành.
Đoàn khảo cổ cho biết, từ dấu hiệu xuất lộ di tích tường bao 2 giai đoạn đã cho thấy, khu vực trung tâm của phế tích Châu Thành khả năng sẽ có di tích quan trọng, có thể là đền hoặc tháp, được xây dựng nhằm phục vụ cho các hoạt động tôn giáo, tín ngưỡng. Do đó, cần thực hiện khai quật mở rộng tiến tới khai quật tổng thể để nghiên cứu tổng thể cụm di tích tháp Chăm này.
Qua kết quả trên, đoàn khảo cổ kiến nghị tỉnh Bình Định cần sớm xây dựng hồ sơ xếp hạng di tích, trước mắt xếp hạng di tích cấp tỉnh tại Châu Thành để làm cơ sở pháp lý tiếp tục bảo vệ, khai quật, nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị của cụm di tích này.
Phế tích Châu Thành tọa lạc trên gò đất cao rộng 3.000 m2 thuộc phường Nhơn Thành, thị xã An Nhơn, Bình Định. Đây là khu phế tích có vị trí quan trọng, nằm trong lõi di sản văn hóa Chămpa ở Bình Định. Từ năm 2020, Bảo tàng Bình Định phối hợp với Viện Khảo cổ học tiến hành khai quật phế tích này với diện tích 3 đợt khảo cổ khoảng 546 m2, phát hiện nhiều hiện vật rất có giá trị về mặt lịch sử văn hóa, đóng góp quan trọng vào việc tìm hiểu lịch sử vùng đất Bình Định bắt đầu từ khoảng thế kỷ 3 - 4.