Giáo sư Tạ Quang Bửu là nhà hoạt động khoa học và giáo dục nổi tiếng. Thời trẻ, ông từng học ở trường Đại học Oxford của Anh, có bằng toán học cao cấp của Pháp.
Sau Cách mạng Tháng Tám và trong kháng chiến chống Pháp, ông từng đảm nhiệm nhiều trọng trách như Bộ trưởng Bộ Quốc phòng, và cũng là người thay mặt Quân đội nhân dân Việt Nam ký văn bản quân sự của Hiệp định Geneva. Hòa bình lập lại, ông được giao trách nhiệm Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học Nhà nước và Giám đốc Trường Đại học Bách khoa Hà Nội.
Sau đó, với cương vị Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, ông đã có nhiều cải cách nền giáo dục nước nhà. Giáo sư Tạ Quang Bửu được đánh giá là một nhà thông thái, một trí thức uyên bác. Ông có nhiều công trình nghiên cứu khoa học như nguyên tử hạt nhân, vũ trụ tuyến, sóng, vật lý cương yếu, hạt cơ bản. Ông được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1.
Bộ tem kỷ niệm 100 năm ngày sinh Giáo sư Tạ Quang Bửu. Ảnh: Minh Tú-TTXVN |
Nhà trí thức yêu nước và cách mạng
Giáo sư Tạ Quang Bửu sinh ngày 23/7/1910 tại thôn Hoành Sơn, xã Nam Hoành, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, trong một gia đình có truyền thống học hành.
Nổi danh học giỏi từ nhỏ, đến năm 1929, ông đỗ đầu tú tài bản xứ và tú tài Tây môn toán và đỗ hạng cao tú tài triết. Thành tích tuyệt vời này đã giúp ông nhận được học bổng của Hội Như tây du học Trung kỳ để sang Pháp học.
Năm 1934, ông về nước sau 5 năm học ở nhiều trường Pháp và Anh. Liền 7 năm sau đó, ông dạy toán, tiếng Anh tại trường trung học "Thiên hựu học đường" ở Huế.
Tháng 1/1946, Tạ Quang Bửu được bầu làm đại biểu Quốc hội ở tỉnh Hà Tĩnh. Ông được cử giữ chức Thứ trưởng Quốc phòng trong Chính phủ liên hiệp kháng chiến do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu vào tháng 3/1946. Trong những ngày nước sôi lửa bỏng ấy, Tạ Quang Bửu là một trong những thành viên trong phái đoàn đàm phán của Chính phủ Việt Nam với Pháp tại Đà Lạt.
Trong thời gian tham dự Hội nghị Fontainebleau tại Pháp, ông tìm mua và đưa về nước rất nhiều sách khoa học kỹ thuật quý giá đối với ngành quân giới trong kháng chiến chống Pháp. Ngoài ra, ông chính là người tiến cử với Bác Hồ những trí thức Việt Nam đang sinh sống tại Pháp như Phạm Quang Lễ (sau được Bác đổi tên thành Trần Đại Nghĩa), Trần Hữu Tước, Võ Quý Huân... Những người sau đó đã từ bỏ tất cả để theo Hồ Chủ tịch trở về phụng sự đất nước và dân tộc.
Giáo sư Tạ Quang Bửu tham gia Tổng Quân ủy, làm ủy viên Hội đồng Quốc phòng tối cao và trở thành Bộ trưởng Quốc phòng từ năm 1947 đến tháng 7/1948. Khi Bộ Quốc phòng được tổ chức lại, ông giữ chức Thứ trưởng, lo công tác hậu cần và thay mặt Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp đi thị sát các mặt trận để về báo cáo lại tình hình trong các phiên họp Hội đồng Chính phủ, giúp Bộ trưởng trong công tác khoa học kỹ thuật quân sự.
Các đồng chí từ trái qua: Phan Anh, Võ Nguyên Giáp, Lê Văn Hiến, Tạ Quang Bửu tại Bảo Biên, Định Hóa, Thái Nguyên năm 1947. |
Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, ngành quân giới non trẻ đã khiến giặc Pháp kinh hoàng vì những loại vũ khí tự tạo, trong đó phải kể đến công lao của ông.
Chiến thắng Điện Biên Phủ đã đặt dấu chấm hết cho sự cai trị của Pháp tại Đông Dương. Giáo sư Tạ Quang Bửu có mặt trong đoàn đại biểu Chính phủ ta tới Thuỵ Sĩ dự Hội nghị Geneva về Đông Dương. Trong Hội nghị này, với tư cách đại diện của Quân đội nhân dân Việt Nam, ông đã ký Hiệp định đình chỉ chiến sự với tướng Delteil của Pháp.
Hòa bình lập lại, Giáo sư Tạ Quang Bửu vẫn tiếp tục giữ cương vị Thứ trưởng Quốc phòng kiêm Hiệu trưởng Trường Đại học Bách khoa Hà Nội. Sau đó, Đảng và Nhà nước cử ông làm Phó Chủ nhiệm kiêm Tổng thư ký Ủy ban Khoa học Nhà nước, rồi Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp.
Cây cầu nối khoa học thế giới với Việt Nam
Không phải ngẫu nhiên mà mọi người gọi Giáo sư Tạ Quang Bửu là "cây cầu nối khoa học thế giới với Việt Nam". Những cuốn sách ông viết như "Sống", "Về các cấu trúc Bourbaki, "Nguyên tử, hạt nhân, vũ trụ tuyến"... đã giúp nhiều nhà khoa học của ta tiếp cận được tương đối luận, lý thuyết mật mã di truyền, toán học lý thuyết cũng như khoa học vũ trụ.
GS Nguyễn Xiển, một người thầy dạy toán kỳ cựu, đã từng nói tại Hội nghị văn hóa toàn quốc năm 1948 ở Việt Bắc: "Với những người mở đường như ông Tạ Quang Bửu, Lê Văn Thiêm, chắc chắn nước ta sẽ có hàng trăm nhà toán học tài không kém các nước". GS Tạ Quang Bửu còn sử dụng thành thạo tiếng Anh, Pháp, Đức, có thể đọc hiểu tiếng Nga, Hán, Hy Lạp cổ, Latinh. Nhà ngôn ngữ học xuất chúng người Mỹ N Chômxki sang Việt Nam giảng về ngôn ngữ toán học, đề tài khó đến nỗi cả mấy phiên dịch đành chịu thua. GS Tạ Quang Bửu đã lên dịch ngay lập tức khiến mọi người đều kinh ngạc.
Nhà quản lý giáo dục đại học có tầm nhìn chiến lược
GS Tạ Quang Bửu rất coi trọng việc gắn kết giữa quá trình đào tạo với thực tiễn lao động sản xuất. Ngay trong kháng chiến chống Mỹ, Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp đã cử hàng nghìn lượt cán bộ giảng dạy đi thực tế phục vụ sản xuất và chiến đấu theo ngành nghề. Các trường Đại học Xây dựng, Đại học Giao thông vận tải kết hợp với bộ đội công binh tham gia thiết kế, thi công đường sá, cầu hầm phà, xây dựng đường Hồ Chí Minh. Trường Đại học Bách khoa thực hiện thành công dự án phá thủy lôi bằng từ trường do ông trực tiếp chỉ đạo và đã được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Quân công.
Ông chủ trương giáo dục phải đi trước để chuẩn bị điều kiện cho sự phát triển kinh tế - xã hội. Ngay trong thời kỳ chiến tranh ác liệt, dưới sự chỉ đạo của ông, Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp đã gửi hàng nghìn nghiên cứu sinh, lưu học sinh, thực tập sinh du học ở các nước xã hội chủ nghĩa. Việc hoạch định chiến lược đào tạo nguồn nhân lực cho công cuộc xây dựng đất nước đã được chuẩn bị chu đáo. Do vậy khi chiến tranh kết thúc, nước nhà đã có một lực lượng cán bộ khoa học kỹ thuật, cán bộ quản lý đủ sức đảm đương nhiệm vụ xây dựng đất nước. Nhiều cán bộ được đào tạo trong thời gian đó hiện đang giữ vai trò nòng cốt trên các mặt giáo dục, khoa học và quản lý kinh tế - xã hội.
Theo quan điểm của ông, chất lượng giáo dục là ưu tiên chiến lược. Đối với giảng dạy đại học, ông chủ trương: Dạy đại học là dạy phương pháp. Với mục đích cải tiến phương pháp dạy và học, áp dụng phương pháp dạy và học hiện đại, ông đã trực tiếp thúc đẩy những nghiên cứu về sư phạm đại học, khuyến khích đơn vị đầu tiên nghiên cứu và áp dụng sư phạm đại học là Đại học Sư phạm Hà Nội. Bản thân ông cũng trực tiếp nghiên cứu, ứng dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học như các phương pháp: hệ thống, cấu trúc, hành vi...
Chủ trương mở rộng quy mô đào tạo, bằng việc thành lập nhiều trường chuyên ngành với điều kiện sơ tán, đã được phối hợp chặt chẽ với chính sách tuyển chọn mỗi năm hàng trăm sinh viên, cán bộ ưu tú để gửi đi đào tạo tại nước ngoài. Năm 1971, theo yêu cầu của Hội đồng Chính phủ và Ban Khoa giáo Trung ương, GS Tạ Quang Bửu đã tổ chức việc thi tuyển nghiên cứu sinh đi học ở nước ngoài. Rất nhiều nhà khoa học ưu tú và cán bộ lãnh đạo cao cấp của các cơ quan của Đảng và Nhà nước đã mở đầu con đường khoa học và cống hiến từ những kỳ thi tuyển nhân tài hết sức đặc biệt này. Với việc đặt ra chế độ thi tuyển công bằng, hợp lý, đề cao thực lực, nhiều con em những gia đình cán bộ viên chức bình thường và những gia đình nghèo vẫn có cơ hội đi học nước ngoài. Cũng trong thời kỳ GS làm Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, lần đầu tiên nước ta tổ chức kỳ thi tuyển vào đại học, và đã đạt được những thành công to lớn.
Với những cống hiến cho cách mạng, ông đã được Đảng, Nhà nước đã tặng thưởng Huân chương Độc lập hạng nhất, các Huân chương Kháng chiến hạng nhất... và truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1 về khoa học và công nghệ với "Tập hợp các công trình giới thiệu khoa học, kỹ thuật hiện đại, chỉ đạo các nhiệm vụ kỹ thuật quan trọng trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước".
Ông mất ngày 21/8/1986, tên ông được đặt cho một đường phố ở thủ đô Hà Nội.
Ngô Trọng Bình (TTXVN/TTTL)