Xung đột sắc tộc
Cuộc thảm sát Armenian - Tatar (tên gọi thời trước của người Azerbaijan) vào năm 1905 được coi là vụ đụng độ đẫm máu đầu tiên giữa hai bên. Đây cũng được xác định là nguồn gốc cho sự phát triển tiếp theo của cuộc xung đột Nagorny-Karabakh sau này.
Trong thế kỷ thứ 7 - 8, đạo Hồi nhanh chóng phát triển trong vùng Azerbaijan sau những cuộc chinh phục của người Ảrập trong khi phần lớn người dân tại Armenia theo đạo Cơ đốc. Do những khác biệt về sắc tộc và tôn giáo, mối quan hệ ngoại giao giữa hai bên láng giềng luôn trong tình trạng hầm hè nhau. Bước vào giai đoạn những năm 1880, sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế, xã hội của cộng đồng người Armenia khiến tầng lớp quý tộc của Azerbaijan cảm thấy ganh tị khi trước đây người Armenia luôn bị coi là thuộc tầng lớp nô lệ thấp hèn, hạng hai trong xã hội.
Một ngôi nhà bị phá hủy sau các cuộc giao tranh hồi tháng 4/2016 tại khu vực tranh chấp Nagorny-Karabakh. Ảnh: AFP/TTXVN |
Đặc biệt mâu thuẫn lên cao khi thành phố Baku - trung tâm kinh tế của người Azerbaijan bị bộ phận người Armenia sang “chiếm đóng”. Các thương nhân Armenia đến nhập cư tại Baku, mở nhiều công ty, nhà máy khai thác giếng dầu, kéo theo lượng lớn người lao động từ các tỉnh Armenia sang, “nẫng” công ăn việc làm của người Azerbaijan.
Cho đến nay, các chuyên gia phân tích vẫn chưa thể khẳng định nguyên nhân dẫn đến cuộc thảm sát vào tháng 2/1905 xảy ra tại Baku. Theo giáo sư chuyên ngành nghiên cứu tôn giáo người Hà Lan - ông Gerard van der Leeuw, có thể các cuộc xung đột bắt nguồn từ việc người Armenia đã sát hại một học sinh và một chủ tiệm tạp hóa người Azerbaijan. Kết cục là 126 người Tatar và 218 người Armenian đã thiệt mạng trong 4 ngày xung đột tại Baku. Tuy nhiên, một số nguồn tin khác như trong cuốn sách “Armenia: cuộc sinh tồn của một quốc gia” của tác giả Dasnabedian và J. Walker xuất bản năm 1980 lại khẳng định chính người Azerbaijan khiêu khích trước mới khiến cộng đồng Amernia đáp trả mạnh mẽ. Tội ác đã bắt đầu ở Baku và sau đó mở rộng trên toàn bộ lãnh thổ Azerbaijan. Hàng trăm khu định cư đã bị phá hủy và bị xóa sổ khỏi mặt đất, hàng ngàn thường dân bị giết hại một cách man rợ.
Tranh chấp lãnh thổ
Xung đột Nagorny-Karabakh bắt đầu từ năm 1917, với sự hình thành của 3 nước cộng hòa dân chủ Transcaucasia - Armenia, Azerbaijan and Gruzia. Vào thời điểm đó, với khoảng 95% số dân là người Armernia, Nagorny đã tổ chức phiên họp quốc hội đầu tiên, tuyên bố độc lập, thành lập Hội đồng quốc gia và chính phủ. Thậm chí trong những năm 1918 - 1920, khu vực tự trị này còn có quân đội và cơ quan hành pháp riêng.
Xe tăng của quân đội Azerbaijan tại khu vực biên giới Nagorny-Karabakh ngày 5/4. Ảnh: THX/TTXVN |
Phản ứng trước những hoạt động gây dựng hòa bình của người dân tại lãnh thổ tranh chấp Nagorny-Karabakh, Cộng hòa dân chủ Azerbaijan quyết định can thiệp quân sự. Từ tháng 5/1918 cho đến tháng 4/1920, với sự trợ giúp của quân đội Thổ Nhĩ Kỳ, chính phủ Azerbaijan đã sử dụng vũ lực, tiến hành các cuộc thảm sát người dân Armernia. Theo báo cáo ghi nhận, trong năm 1920 có đến 40.000 người Armernia bị sát hại và trục xuất chỉ tính riêng trong tỉnh Shushi. Nhưng bạo lực không làm cho người dân tại Nagorny-Karabakh chịu khuất phục. Vào tháng 8/1919, để ngăn chặn xung đột quân sự, chính quyền Nagorny-Karabakh và Azerbaijan đã ký một hiệp ước sơ bộ, đồng ý thảo luận về vấn đề chủ quyền của lãnh thổ tại Hội nghị Hòa bình Paris. Tuy nhiên tranh chấp giữa hai bên vẫn chưa đi đến được quyết định cuối cùng, khiến Armernia và Azerbaijan luôn ở trong trạng thái đối đầu, thi thoảng lại bùng phát xung đột bạo lực tại khu vực biên giới này.
Mâu thuẫn hiện nay được cho là kết quả của cuộc chiến tranh ở Nagorny-Karabakh từ năm1988. Mở đầu là cuộc thảm sát toàn bộ người Armernia trên khắp lãnh thổ Azerbaijan, đặc biệt tại các tỉnh Sumgait, Baku và Kirovabad. Tiếp sau đó, chính phủ Azerbaijan dùng lực lượng quân đội quy mô cùng hệ thống vũ khí hiện đại tấn công tộc người thiểu số Armenia chỉ có thể tự vệ bằng súng trường tại vùng biên giới Nagorny-Karabakh. Sau khi giành quyền kiểm soát toàn vùng, người Azerbaijan phong tỏa biên giới Nagorny, ngăn cản các phương tiện đi lại, vận chuyển hàng hóa sang Armenia. Thổ Nhĩ Kỳ cũng tham gia vào chính sách cấm vận đó, trong khi Gruzia xảy ra nội chiến với Abkhazia, khiến cho tình hình lưu thông qua biên giới bao quanh Armenia càng trở nên khó khăn hơn.
Khi Azerbaijan tuyên bố độc lập khỏi Liên Xô và cách chức người đứng đầu chính quyền Karabakh, cộng đồng Armenia trong khu vực vùng lên, đòi ly khai khỏi Azerbaijan và thành lập nhà nước Cộng hòa Nagorny-Karabakh. Các cuộc xung đột nổ ra không bao lâu sau khi Quốc hội Nagorny-Karabakh bỏ phiếu ủng hộ việc gia nhập Armenia ngày 20/2/1988. Dưới sự giám sát của các tổ chức quốc tế và đại diện truyền thông, cuộc trưng cầu dân ý sáp nhập Nagorny-Karabakh với Armenia đã diễn ra vào ngày 10/12/1991, kết quả có tới 99,89% số phiếu ủng hộ.
Trong bối cảnh xung đột âm ỉ giữa chính quyền Azerbaijan và lực lượng ly khai tại Nagorny-Karabakh, cuối năm 1992, người Armenia nổi dậy, bắt đầu cuộc chiến giành lại quyền kiểm soát khu vực tranh chấp Nagorny. Được chính phủ Armenia hậu thuẫn, chiến thắng liên tục mỉm cười với lực lượng ly khai tại Nagorny.
Năm 1993, Azarbaijan kiện lên tòa án quốc tế và sau mọi nỗ lực của các tổ chức hòa bình, hai bên đã đạt được thỏa thuận ngừng bắn tạm thời. Tuy nhiên ngay sau đó lệnh ngừng bắn bị phá vỡ, tình trạng thù địch trở lại. Cho đến mùa xuân năm 1994, Azerbaijan về cơ bản đã mất hoàn toàn kiểm soát vùng lãnh thổ Nagorny-Karabakh. Theo báo cáo sau khi trận chiến cuối cùng kết thúc năm 1994, 95% khu vực Nagorny-Karabakh thuộc quyền kiểm soát của người Armenia.
Đã có khoảng 30.000 người thiệt mạng và gần 1 triệu người mất nhà cửa sau các cuộc xung đột bạo lực trước khi đạt được lệnh ngừng bắn vào năm 1994. Tình trạng hiện giờ của phần lớn những người tị nạn Armenia bị trục xuất khỏi lãnh thổ Azerbaijan vẫn chưa được biết đến.