5 năm, được và mất

"Cuộc chia tay không hẹn trước" chính thức diễn ra ngày 1/1/2021, sau quá trình đàm phán kéo dài, cam go, căng thẳng mà một trong những hệ quả của nó là việc 2 thủ tướng Anh phải từ chức.  

6 tháng nay, Anh đã hoàn toàn tách khỏi quỹ đạo của EU sau gần nửa thế kỷ gắn kết về kinh tế, chính trị và pháp luật, bắt đầu một sự thay đổi được cho là lớn nhất trong quan hệ thương mại hiện đại. Brexit đã mở ra một chương mới, định hình lại không chỉ nền kinh tế, chính trị và chính sách đối ngoại, mà thậm chí cả biên giới của nước Anh.

Thủ tướng Boris Johnson đang hướng tới mục tiêu “Nước Anh toàn cầu” khi cuộc chia tay với EU mang lại nước này quyền tự do áp dụng những quy định riêng, khả năng kiểm soát nhập cư và chấm dứt những gánh nặng tài chính đối với khối. Song những rủi ro và thách thức mà Brexit đem lại cũng không ít, từ những chuyện nhỏ như người lái xe tải Anh bị tịch thu bánh sandwich tại cửa khẩu biên giới Hà Lan hồi đầu năm nay, tới những tranh chấp căng thẳng về quyền đánh cá tại eo biển Manche (English Channel) giữa Pháp và Anh vào tháng trước, cũng như những bất đồng chưa có hồi kết về thỏa thuận liên quan tới vùng lãnh thổ Bắc Ireland.

Nếu phải kể ra "Nước Anh đã được gì", có lẽ đầu tiên phải nói về mục tiêu "Nước Anh toàn cầu". Ở thời khắc nước Anh chính thức ra đi (vào 23h ngày 31/12/2020 giờ GMT, tức 6h sáng 1/1/2021 giờ Hà Nội), Thủ tướng Anh Boris Johnson đã nhấn mạnh nước này sẽ là "một quốc gia mở cửa, hào phóng, hướng ngoại, theo chủ nghĩa quốc tế và thương mại tự do", khi Anh không còn ràng buộc bất kỳ quy định nào của EU. Rời thị trường chung EU với các quy định chung, Anh giờ đây có thể đặt ra các quy tắc riêng nhằm khuyến khích sự đổi mới. Bên ngoài liên minh thuế quan EU, Anh đã có thể tìm kiếm những cơ hội hợp tác thương mại riêng. Cho đến nay, Anh đã ký thỏa thuận thương mại tự do với Australia, Singapore, Nhật Bản, Canada, Thụy Sĩ và một số nước thành viên Khu vực kinh tế châu Âu (EEA) và đang nhắm tới một thỏa thuận với Ấn Độ, đồng thời đàm phán những thỏa thuận khác với Mỹ  và New Zealand. Nước này cũng bắt đầu tiến trình đàm phán gia nhập Hiệp định Đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP).

Chương trình tiêm chủng ngừa COVID-19 của Anh cũng là minh chứng về lợi thế của sự độc lập. Anh đã vượt qua các nước EU khi sớm cấp phép vaccine ngừa COVID-19 hồi đầu năm và triển khai chương trình tiêm chủng nhanh chóng, là một trong những nước có tỷ lệ tiêm chủng cao nhất thế giới với 46% dân số được tiêm đủ 2 liều vaccine. Trong khi đó, chương trình tiêm chủng tại các nước EU diễn ra chậm chạp hơn nhiều do những rắc rối liên quan đến quy trình cấp phép vaccine trong khối, với hậu quả là thiếu hụt nguồn vaccine ở một số quốc gia.

Brexit, đồng nghĩa với việc chấm dứt di cư tự do đối với công dân EU, lại tạo cơ hội cho công dân từ các quốc gia khác. Tờ The Guardian dẫn kết quả một nghiên cứu về tác động của Brexit, cho thấy trong khi số công dân EU đến Anh làm việc giảm kể từ cuộc trưng cầu dân ý Brexit năm 2016, số người không phải công dân EU đến Anh làm việc tăng ổn định. Theo nghiên cứu này, số công dân EU tìm việc làm tại Anh giảm 36% kể tử khi Anh rời EU, trong khi tỷ lệ này chỉ đứng ở mức 1% đối những công dân ngoài EU.

Còn để trả lời cho câu hỏi "Nước Anh đã mất gì" sau 5 năm, có lẽ phải kể tới lĩnh vực kinh tế.

Châu Âu là thị trường xuất khẩu quan trọng nhất và là nguồn đầu tư nước ngoài lớn nhất của Anh. Tư cách thành viên EU đã giúp London củng cố vị thế trung tâm tài chính toàn cầu. Từ lâu, các công ty Anh vận chuyển hàng hóa đến và đi từ EU mà không phải chịu thuế và người dân cũng được  tự do đi lại trong khối.

Mặc dù thỏa thuận thương mại giữa Anh và EU tránh áp thuế quan hoặc hạn ngạch đối với hàng hóa, các thương nhân vẫn phải đối mặt với các thủ tục giấy tờ mới, dẫn tới chậm trễ trong việc thông quan hàng hóa. Điều này đặc biệt ảnh hưởng tới những mặt hàng như như hoa quả, thực phẩm. Những người làm việc trong lĩnh vực dịch vụ, vốn chiếm ít nhất 80% hoạt động kinh tế của Anh, không chỉ bao gồm các chuyên viên tài chính, mà còn luật sư, kiến trúc sư, nhà tư vấn..., giờ đây cũng bị phụ thuộc vào các quyết định "chắp vá" của các cơ quan quản lý châu Âu.

Theo Cơ quan Thống kê quốc gia Anh, giao dịch hàng hóa giữa Anh và EU đã có dấu hiệu sụt giảm. Báo cáo của tổ chức Resolution Foundation và Trường Kinh tế London cũng cho thấy Brexit và tác động của đại dịch COVID-19 khiến giao dịch thương mại giữa Anh và EU trong quý 1/2021 giảm 14% so với cùng kỳ năm trước. Xuất khẩu của Anh sang EU cũng giảm mạnh trong quý 1/2021, đặc biệt giá trị xuất khẩu nông sản đã giảm gần 50% so với cùng kỳ năm 2019 và 2020. Trong khi đó, thương mại với các nước ngoài EU không tăng, bất chấp các nỗ lực của Chính phủ Anh ký kết các thỏa thuận thương mại khác.

Văn phòng Trách nhiệm Ngân sách của Anh ước tính năng suất nền kinh tế Anh sẽ giảm 4% so với khi nước này vẫn nằm trong EU. Trong quý 1/2021, tăng trưởng kinh tế Anh cũng giảm 1,5%.

Một yếu tố nữa là nguy cơ chia rẽ. Bắc Ireland thuộc Vương quốc Anh là vùng lãnh thổ duy nhất của đất nước có đường biên giới trên bộ với EU. Trong đàm phán Brexit, Anh và EU đã đạt được thỏa thuận, theo đó, Bắc Ireland sẽ tuân thủ các quy định của thị trường chung EU và liên minh thuế quan để tránh thiết lập "biên giới cứng" giữa vùng này và Cộng hòa Ireland (một thành viên của EU). Điều này cho phép xe tải có thể tự do đi qua biên giới Ireland, song phải thực hiện các thủ tục giấy tờ mới và thủ tục kiểm tra đối với hàng hóa vận chuyển giữa Bắc Ireland và phần còn lại của Vương quốc Anh. Những thay đổi này khiến các công ty Anh bị hạn chế hoạt động phân phối tại đây, gây ra xáo trộn trong nguồn cung hàng hóa và làm gia tăng sự bất bình về việc triển khai thỏa thuận Brexit tại Bắc Ireland. Bất đồng quan điểm trong việc thực thi thỏa thuận Brexit đã dẫn tới các cuộc bạo loạn kéo dài 1 tuần hồi tháng 4 vừa qua tại Bắc Ireland giữa cộng đồng người Tin lành thân Anh và cộng đồng người Thiên chúa giáo đối địch, khiến ít nhất 88 cảnh sát bị thương. Kết quả cuộc thăm dò mới nhất tại Bắc Ireland cho thấy 51% cử tri ủng hộ tổ chức trưng cầu dân ý trong vòng 5 năm tới về tương lai của vùng lãnh thổ này, so với 44% cử tri phản đối. Tỷ lệ cử tri Bắc Ireland ủng hộ tách khỏi Anh là 42%.

Cùng với Bắc Ireland, Scotland đã phản đối Brexit trong cuộc trưng cầu dân ý năm 2016, với hơn 60% phiếu bầu ở lại EU. Năm 2014, người Scotland đã bỏ phiếu phản đối việc tách khỏi Anh trong một cuộc trưng cầu dân ý, song tình hình hiện nay đã thay đổi. Dưới những tác động của Brexit, ngày càng có nhiều người muốn Scotland ra đi.

Tuy nhiên, bất chấp những rủi ro và thách thức nước Anh phải đối mặt thời kỳ hậu Brexit, một cuộc khảo sát mới đây cho thấy sau 5 năm, không có sự thay đổi đáng kể nào đối với việc ủng hộ hoặc phản đối Brexit, với tỷ lệ chỉ 1/9 cử tri sẽ thay đổi cách họ bỏ phiếu so với 5 năm trước.

Cuộc khảo sát của công ty tư vấn Redfield & Wilton Strategies cho thấy, chỉ 11% số người được hỏi cho biết họ sẽ thay đổi ý kiến về Brexit trong khi 82% nói không. Khi được hỏi liệu người dân có đưa ra quyết định đúng trong năm 2016 hay không, 45% đồng tình trong khi 44% phản đối. Tuy nhiên, có sự chia rẽ sâu sắc về tác động của Brexit. Trong khi % người được hỏi cho rằng Brexit có lợi cho nền kinh tế của Anh, 24% cho rằng  ngược lại. 46% nói rằng Brexit đã làm tổn hại quan hệ với các quốc gia thành viên khác, trong khi 21% cho rằng ngược lại.

Với kết quả khảo sát này, có thể nói rằng nước Anh có thể tiếp tục dấn thân vào con đường đã chọn, song điều quan trọng là phải đảm bảo rằng người dân sẽ không phải trả giá bởi Brexit. Đó sẽ vẫn là thách thức không nhỏ đối với chính phủ của Thủ tướng Boris Johnson.