Nhà nghiên cứu Jane Nakano của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế vừa có bài phân tích về những căng thẳng xung quanh vấn đề đất hiếm và sự độc quyền của Trung Quốc, với tựa đề "Căng thẳng ngày càng tăng về sự độc quyền đất hiếm của Trung Quốc".
|
Một mỏ khai thác đất hiếm ở Trung Quốc. |
Hồi tháng 3/2012, Mỹ, Nhật Bản và Liên minh châu Âu (EU) - ba nhà tiêu thụ chính nguyên liệu đất hiếm của Trung Quốc - đã chính thức khiếu nại lên Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) về việc Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm. Mấy tuần sau đó, Trung Quốc thông báo với WTO về mục tiêu thúc đẩy phát triển bền vững trong ngành này. Một số nhà phân tích nghi ngờ rằng liệu đây có phải là một phần trong kế hoạch của Trung Quốc nhằm phá vỡ các khiếu nại của quốc tế bằng việc đề ra một thỏa thuận có tính chất độc quyền để kiểm soát xuất khẩu đất hiếm hay không. Trong khi cũng có một số người cho rằng đây có thể là một bước đi nữa trong cuộc tranh cãi đang leo thang với Trung Quốc về nguồn cung đất hiếm trên toàn cầu.
Việc lập ra một hiệp hội công nghiệp không nên coi là điều đáng ngạc nhiên, bởi động thái này phù hợp với các nỗ lực của Trung Quốc nhằm củng cố ngành sản xuất đất hiếm trong nước, vốn song hành với sự xuống cấp về môi trường và khai thác bất hợp pháp. Quy trình sản xuất đất hiếm truyền thống ở Trung Quốc sử dụng axít độc hại để lọc, và sự hiện diện của các nguyên liệu phóng xạ như Thorium trong đất hiếm tạo ra nhiều nguy cơ cho thợ mỏ. Thực tế, việc gia tăng kiểm tra và thực thi các tiêu chuẩn về môi trường trong các quá trình sản xuất đất hiếm vào cuối những năm 1980 đã dẫn đến chi phí quá cao, khiến các mỏ sản xuất ở ngoài Trung Quốc không thể trụ vững.
Mặc dù đất hiếm - loại nguyên liệu gồm 17 nguyên tố và là thành phần chủ chốt trong nhiều sản phẩm công nghệ cao như điện thoại di động thông minh, pin chạy ô tô hybrid, hệ thống laser dùng trong quân sự - không phải là hiếm đối với Trung Quốc, bởi nước này hiện chiếm 90% nguồn cung đất hiếm toàn cầu. Khi xã hội Trung Quốc bắt đầu có ý thức hơn về các hậu quả môi trường do phát triển kinh tế nhanh chóng, mà ngành đất hiếm là một trong những nguyên nhân, Trung Quốc đã áp dụng một loạt các biện pháp để khắc phục điều kiện tiêu cực trong ngành, như áp hạn ngạch sản xuất năm 2001 và hạn ngạch xuất khẩu vào giữa những năm 2000.
Sự thống trị nguồn cung đất hiếm của Trung Quốc và ảnh hưởng của nước này đối với mức giá được thể hiện rõ hơn vào mùa thu năm 2010, khi Trung Quốc tạm ngừng xuất khẩu đất hiếm cho Nhật Bản sau khi xảy ra tranh chấp lãnh thổ giữa hai nước đối với quần đảo mà Nhật gọi là Senkaku, còn Trung Quốc thì gọi là Điếu Ngư, ở biển Hoa Đông. Trong khi đó, Mỹ quyết định đưa những hành xử của Trung Quốc trong ngành đất hiếm ra WTO sau nhiều năm xem xét. Oasinhtơn đã kết luận rằng chính sách hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc đã khiến các nhà sản xuất đất hiếm nước ngoài bị mất thế cạnh tranh, tạo lợi thế cho các nhà sản xuất nội địa Trung Quốc. Oasinhtơn cũng chỉ ra sức ép mà các hạn chế xuất khẩu này tạo ra đối với các nhà sản xuất từ Mỹ và các nước khác, khiến họ phải chuyển sản xuất và công nghệ đến Trung Quốc.
Việc khởi kiện các chính sách đất hiếm của Trung Quốc diễn ra sau khi WTO có một phán quyết vào đầu năm nay có lợi cho EU, Mỹ và Mêhicô liên quan đến các chính sách xuất khẩu của Trung Quốc đối với các nguyên liệu thô như bôxít, magiê và thiếc. Bất kể các thủ tục giải quyết sẽ diễn ra như thế nào và chưa rõ liệu một phán quyết của WTO ủng hộ các nước khởi kiện sẽ chắc chắn đảm bảo nguồn cung các nguyên liệu này trên thị trường toàn cầu hay không, nhưng giới phân tích cho rằng sẽ phải mất từ 2 đến 3 năm để WTO giải quyết vụ việc trên. Ngoài ra, Trung Quốc có thể trở thành nước nhập khẩu đất hiếm vào giữa thập kỷ này. Do vậy, giá trị cuối cùng của quá trình giải quyết tranh chấp tại WTO có thể chỉ giúp khuyến khích Trung Quốc tôn trọng và tuân thủ pháp luật trong các giao dịch quốc tế.
Nhiều doanh nghiệp nước ngoài phải sử dụng đất hiếm đã ý thức được sự phụ thuộc của họ vào Trung Quốc từ nhiều năm nay. Kể từ khi Trung Quốc giảm đáng kể hạn ngạch xuất khẩu đất hiếm vào năm 2010, các nhà tiêu dùng nước ngoài này đã gia tăng nỗ lực để đa dạng hóa nguồn cung ngoài Trung Quốc bằng cách tìm đến các nhà xuất khẩu đất hiếm khác như Ôxtrâylia, Braxin, Canađa và Mỹ hoặc sử dụng các biện pháp thay thế đất hiếm.
Việc củng cố ngành đất hiếm của Trung Quốc gần đây có thể không phải là động thái được hoan nghênh, vì nó sẽ làm tăng giá sản phẩm này. Tuy nhiên, có thể là quá đơn giản nếu coi đây chỉ là một biện pháp nhằm đối phó với các đơn khiếu kiện của quốc tế về các chính sách hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc. Trên thực tế, việc củng cố ngành này của Trung Quốc có thể có nhiều mục tiêu như giảm thiểu ô nhiễm môi trường và xóa khai thác bất hợp pháp, đảm bảo nguồn cung đầy đủ cho các nhà tiêu thụ nội địa, và cũng để khuyến khích xuất khẩu có giá trị cao hơn. Tuy nhiên không dễ gì, và cung không có ý nghĩa gì, để xác định yếu tố nào là quan trọng nhất.
Đỗ Thúy (P/v TTXVN tại Mỹ)