'Giải cứu' WTO khỏi cơn khủng hoảng

Thảo luận các đề xuất cụ thể để cải cách WTO cũng là nội dung chính của Hội nghị cấp bộ trưởng do Canada chủ trì diễn ra tại Ottawa trong hai ngày 24-25/10, với sự tham gia của giới chức 13 nền kinh tế gồm Canada, Australia, New Zealand, Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore, Brazil, Chile, Mexico, Kenya, Na Uy, Thụy Sĩ và Liên minh châu Âu (EU). Đây là những đối tác được Canada nhận định “cùng chí hướng”. Lý do Mỹ không được mời dự hội nghị này, theo Bộ trưởng Thương mại Canada Jim Carr, là vì Washington không cùng quan điểm về WTO với các bên tham dự hội nghị.

WTO chính thức ra đời ngày 1/1/1995, từng được coi như một thành công đặc biệt trong dòng chảy thương mại và pháp lý cuối thế kỷ XX với một hệ thống đồ sộ các hiệp định, thoả thuận, danh mục nhượng bộ thuế quan điều chỉnh các quyền và nghĩa vụ thương mại của 164 quốc gia thành viên. Tuy nhiên, gần đây, nhiều nền kinh tế thành viên đang tự giải quyết bất đồng mà không thông qua WTO, điển hình như các biện pháp trừng phạt- trả đũa thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc, đã khiến WTO từ vị trí lãnh đạo, bị gạt ra khỏi cuộc chơi thương mại toàn cầu. 

Mỹ đang bị coi là “thủ phạm” châm ngòi cho cơn khủng hoảng tại WTO. Nhiều nhà quan sát cho rằng chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump đang dốc toàn lực tuyên chiến với WTO. Washington cáo buộc tổ chức này “ngược đãi” nước Mỹ và đã thất bại trong việc “kiềm chế” Trung Quốc. Tổng thống Mỹ Donald Trump đã thẳng thừng cảnh báo nếu WTO không “cải tiến”, ông sẽ đưa Mỹ rút khỏi tổ chức này.

Không chỉ dừng lại ở lời nói, Mỹ đã “lặng lẽ” làm tê liệt WTO, khi Washington ngăn cản việc bổ nhiệm thẩm phán mới cho Cơ quan phúc thẩm WTO, một sách lược khiến các vụ kiện nhằm giải quyết tranh chấp tại WTO có nguy cơ bị tạm dừng. Đến cuối tháng 9/2018, số thẩm phán tại Cơ quan phúc thẩm của WTO đã giảm từ 7 xuống còn 3 – mức tối thiểu để có thể mở phiên tòa xét xử. Đặc biệt, 2 trong số 3 thẩm phán này sẽ hết nhiệm kỳ vào tháng 12/2019. Đáng chú ý, trong bộ ba thẩm phán này, một từ Mỹ, một từ Trung Quốc và một từ Ấn Độ, làm nảy sinh nguy cơ bộ ba thẩm phán rơi vào cuộc chiến xung đột lợi ích quốc gia, nhất là trong bối cảnh Mỹ và Trung Quốc đang trong vòng xoáy tranh chấp thương mại. 

Giới chuyên gia cho rằng với những động thái quyết liệt của mình, ông Donald Trump đang tiến tới một thế giới không có những quy định chung cũng như không có một cơ quan trọng tài độc lập, một thế giới nơi cường quốc kinh tế số 1 này có thể “thả phanh” áp dụng công cụ thuế quan như một vũ khí để đạt được các mục đích của mình. Và đây sẽ là “điềm dữ” đối với phần của lại của thế giới.

Trên thực tế, Mỹ không phải là quốc gia duy nhất cảm thấy bất mãn và phàn nàn về tiến độ giải quyết tranh chấp chậm chạp của WTO, hay WTO tỏ ra bất lực trong việc trừng phạt các thành viên không thực thi phán quyết của tổ chức này. Nhiều quốc gia cũng thất vọng khi WTO thất bại trong việc hiện đại hóa một thỏa thuận để giải quyết các vấn đề như thương mại kỹ thuật số hay các khoản trợ cấp. Những bất cập trong WTO ngày càng bộc lộ, trong khi chủ  nghĩa bảo hộ và chủ nghĩa đơn phương  lan rộng cản trở tăng trưởng thương mại toàn cầu. Ủy viên thương mại EU Cecilia Malmstrom đã phải thừa nhận rằng hệ thống của WTO đang dần tới điểm ngừng trệ và đây là một cuộc khủng hoảng sâu sắc nhất từ trước tới nay của WTO.

Trong bối cảnh đó, cải cách được coi con đường tất yếu để cứu WTO. Tổng Giám đốc WTO, ông Roberto Azevedo trong một phát biểu hồi đầu tháng 10 đã thừa nhận rằng cần thiết phải cải cách thể chế thương mại toàn cầu này. Trước đó, bên lề khóa họp Đại hội đồng Liên hợp quốc tại New York, EU, Mỹ và Nhật Bản đã lần đầu tiên nhất trí ủng hộ một đề xuất nhằm cải cách WTO. EU mới đây cũng công bố kế hoạch giải quyết một số “lỗ hổng” của WTO, trong đó có đề cập những quy định mới nhằm xử lý các khoản trợ cấp mà Trung Quốc dành cho lĩnh vực công nghiệp và các doanh nghiệp quốc doanh.

Tại cuộc họp cấp bộ trưởng Thương mại ở Ottawa lần này, Canada cùng 12 nền kinh tế vào cuộc “giải cứu” WTO, trong đó Canada kiến nghị tổ chức này cần tập trung cải tiến hệ thống giải quyết tranh chấp và cơ chế giám sát các hành vi thương mại. Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO vận hành trục trặc là mối lo lớn đối với Canada. Ottawa hiện đang phản đối việc Mỹ áp thuế nhập khẩu đối với nhôm và thép của Canada. Hai quốc gia Bắc Mỹ này cũng kiện nhau ra WTO do tranh chấp trong lĩnh vực gỗ xẻ mềm. Hơn nữa, bất cứ nhân tố nào làm suy yếu WTO cũng là một “tin buồn” đối với một quốc gia vốn phụ thuộc vào hoạt động thương mại như Canada.

Giới chuyên gia nhận định nỗ lực cải cách WTO của các nước trên khó có thể thuyết phục được Tổng thống Mỹ. Ông Donald Trump cho rằng việc Mỹ bị thua ở hầu hết các vụ kiện tại WTO là một thực trạng “vô lý và nhảm nhí”. Mỹ bị kiện lên WTO nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào khác kể từ khi WTO được sáng lập năm 1995 và bị thua trong  87% các vụ kiện. Tuy nhiên, nhà khoa học chính trị Jeffrey Kucik thuộc Đại học Arizona chỉ ra rằng tỷ lệ thua kiện 90% là tỷ lệ “điển hình” với tất cả các quốc gia bị kiện và Mỹ không phải là ngoại lệ. Các nguyên đơn hiếm khi đi kiện trừ khi họ đã có cơ sở vững chắc vì tiến trình kiện tụng kéo dài và tốn kém. Bản thân Mỹ cũng dẫn đầu về số vụ thưa kiện tại WTO (120 vụ kiện kể từ năm 1995) và đã thắng trong 90% các vụ kiện này.

Một hệ thống những quy định được áp dụng trên quy mô toàn cầu và việc tiếp cận với một cơ chế giải quyết tranh chấp độc lập sẽ hỗ trợ để sân chơi thương mại được công bằng, tránh việc các nước lớn dùng ảnh hưởng kinh tế của mình để “chơi gian”. Khi vai trò lãnh đạo và điều phối của WTO bị bỏ qua thì cả hệ thống thương mại toàn cầu cũng trong tình trạng “lâm nguy”. Cải cách để nâng cao hiệu quả hoạt động của WTO chắc chắn không phải chuyện đơn giản bởi nó đụng chạm tới ảnh hưởng chính trị và lợi ích kinh tế của các bên, song là nhiệm vụ cấp bách hiện nay.