Tổng thống Nga Vladimir Putin bắt tay người đồng cấp Mozambique Filipe Nyusi tại hội nghị thượng đỉnh Nga - châu Phi ngày 28/7/2023. Ảnh: AP
Theo nhận định của Mateusz Kubiak, nhà phân tích và quản lý của công ty tư vấn Esperis có trụ sở tại Warsaw (Ba Lan), tại hội nghị thượng đỉnh Nga - Châu Phi ở St. Petersburg diễn ra vào cuối tháng 7 vừa qua, các quan chức Nga đã ký một số bản ghi nhớ và thỏa thuận liên chính phủ về khả năng hợp tác trong tương lai về năng lượng hạt nhân với Burundi, Zimbabwe và Ethiopia. Hơn nữa, nhà sản xuất nhiên liệu TVEL của Nga gần đây đã ký một thỏa thuận với Tập đoàn Năng lượng hạt nhân Nam Phi về hợp tác sản xuất và xử lý nhiên liệu hạt nhân.
Không thể phủ nhận, Moskva coi thị trường hạt nhân dân sự non trẻ và vẫn còn tiềm năng ở châu Phi là cơ hội để phát triển lục địa này thành hướng xuất khẩu chính cho công nghệ hạt nhân của Nga. Trong bối cảnh này, Điện Kremlin hy vọng sẽ lặp lại thành công ở Ai Cập, nơi Rosatom hiện đang xây dựng một nhà máy điện hạt nhân bốn lò phản ứng.
Tuy nhiên, mức độ thành công của những nỗ lực mở rộng của Nga trong việc xây dựng quan hệ năng lượng với các quốc gia châu Phi vẫn là một dấu hỏi lớn và bất kỳ kế hoạch đầu tư cụ thể nào có thể sẽ chỉ xuất hiện sau vài năm.
Sự thúc đẩy toàn cầu chuyển đổi sang năng lượng xanh và từ bỏ nhiên liệu hóa thạch đã tạo động lực mới cho năng lượng hạt nhân. Và tiềm năng đáng kể cho cái gọi là “thời kỳ phục hưng hạt nhân” này có thể được tìm thấy ở châu Phi. Hiện chỉ có một nhà máy điện hạt nhân đang hoạt động trên lục địa này, đó là Nhà máy điện hạt nhân Koeberg ở Nam Phi. Tuy nhiên, hơn mười quốc gia châu Phi khác hiện đang xây dựng (Ai Cập) hoặc xem xét xây dựng các đơn vị mới.
Hầu hết các kế hoạch xây dựng các nhà máy điện này vẫn chưa được hiện thực hóa thành các thỏa thuận đầu tư và kinh doanh cụ thể. Tuy nhiên, khả năng ngày càng tăng là các nhà máy điện hạt nhân mới sẽ xuất hiện trên khắp châu Phi vào những năm 2030 và 2040. Ngược lại, điều này đã thúc đẩy sự quan tâm ngày càng tăng đối với tiềm năng của lục địa này từ các nhà cung cấp công nghệ hạt nhân có trụ sở tại Mỹ, Pháp, Hàn Quốc, Trung Quốc và Nga, vì mỗi nước đang tìm kiếm các quốc gia đối tác mới cho các lò phản ứng của họ.
Hiện tại, Rosatom của Nga là nhà cung cấp duy nhất đã đảm bảo được hợp đồng ràng buộc về kỹ thuật, mua sắm và sản xuất (EPC) và xây dựng. Vào tháng 7/2022, “bê tông hạt nhân đầu tiên” đã được đổ cho lò phản ứng đầu tiên của Nhà máy điện hạt nhân El-Dabaa của Ai Cập, nơi sẽ bao gồm bốn tổ máy VVER-1200 của Nga sau khi hoàn thành. Công ty Nga đã được Ai Cập lựa chọn cho dự án vào năm 2015 (giai đoạn đấu thầu bắt đầu vào năm 2011), và các bên đã đồng ý rằng Moskva sẽ cung cấp cho Cairo khoản vay ưu đãi 25 tỷ USD bao gồm 85% chi phí xây dựng.
Chính thức đã có thông báo rằng dự án đang được phát triển và không bị chậm trễ. Trong thực tế, các biện pháp trừng phạt của phương Tây, vốn đã làm gián đoạn một phần quan trọng của nền kinh tế Nga, có thể khiến dự án bị chệch hướng.
Có thể xảy ra trường hợp, nếu nền kinh tế Nga tiếp tục trì trệ, Moskva có thể gặp khó khăn trong việc cung cấp các khoản vay còn lại đã cam kết cho các công ty Ai Cập tham gia dự án (tổng trị giá hơn 10 tỷ USD). Một kết quả như vậy sẽ ảnh hưởng đến tiềm năng của Moskva trong việc đạt được các thỏa thuận năng lượng mới với các nước châu Phi khác trong tương lai.
Tuy nhiên, ngay cả với những thỏa thuận này và các thỏa thuận trong tương lai, triển vọng bắt đầu thực hiện các dự án hạt nhân cụ thể với các quốc gia ở Châu Phi vẫn còn khá mờ mịt. Hầu hết các quốc gia châu Phi vẫn phải phát triển cơ sở hạ tầng cần thiết và có lẽ quan trọng hơn là xây dựng năng lực pháp lý, kỹ thuật và vận hành để duy trì đầy đủ chương trình hạt nhân dân sự.
Ví dụ, Ethiopia, bắt đầu hợp tác với Rosatom từ năm 2017, vẫn chưa vượt qua được một số thách thức trên con đường sản xuất và sử dụng năng lượng hạt nhân, bao gồm cả việc phát triển đội ngũ kỹ thuật phù hợp. Mặc dù vậy, nước này vẫn đặt mục tiêu bắt đầu vận hành nhà máy điện hạt nhân đầu tiên vào khoảng năm 2035–2040.
Ngoài ra, sự bất ổn chính trị lan rộng ở châu Phi và tác động tiềm tàng của các lệnh trừng phạt của phương Tây đối với nền kinh tế Nga khiến việc mở rộng bất kỳ triển vọng kinh doanh nào trong lĩnh vực hạt nhân càng trở nên không chắc chắn hơn đối với Điện Kremlin. Do đó, Rosatom có thể sẽ không sớm giành được nhiều hợp đồng EPC mới để xây dựng công nghệ hạt nhân ở châu Phi.
Tóm lại, theo chuyên gia Kubiak, nếu Moscow có thể giải quyết các nút thắt từ phía mình và cung cấp hỗ trợ về mặt pháp lý, thì Nga có thể ở vị trí tốt để tận dụng những cơ hội này trong dài hạn - điều mà các nhà hoạch định chính sách phương Tây có thể muốn để mắt tới.