An toàn hồ, đập - Bài 1: Nhiều công trình xuống cấp

Hiện nay, trên cả nước có gần 7.000 hồ chứa thủy lợi, thủy điện đang hoạt động, đã phát huy hiệu quả, góp phần quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là cấp nước phục vụ sinh hoạt và sản xuất nông nghiệp.

Tuy nhiên, phần lớn các hồ thủy lợi vừa và nhỏ đã được xây dựng từ nhiều năm trước, trong điều kiện thiếu kinh phí, số liệu tính toán, kinh nghiệm thiết kế, kỹ thuật thi công hạn chế, đặc biệt đa số hồ chứa nhỏ được thi công bằng thủ công, nhiều đập, hồ chứa nước không phù hợp với điều kiện mưa, lũ cực đoan hiện nay.

Trước thực tế một số hồ đập trong nước và quốc tế đã xảy ra sự cố thời gian qua, Chính phủ đã yêu cầu cần các ngành chức năng triển khai các biện pháp cấp bách để bảo đảm an toàn. Đồng thời, chủ động xây dựng phương án ứng phó trong mọi tình huống, bảo đảm an toàn cho đập và vùng hạ du.

Khoảng 1.200 hồ chứa bị hư hỏng, xuống cấp

Hiện cả nước có khoảng 1.200 hồ chứa bị hư hỏng, xuống cấp hoặc thiếu khả năng xả lũ. Các hình thái xuống cấp của các hồ chứa thủy lợi này chủ yếu là thấm thân đập, nứt tràn xả lũ, hư hỏng cống lấy nước, xói lở tiêu năng… Phần lớn các đập tạo hồ chứa thủy lợi đều là đập đất, xây dựng từ những năm 70 - 80 của thế kỷ trước. Do hạn chế về kỹ thuật và vốn đầu tư, tuổi đời đã quá lâu nên đã xảy ra hoặc tiềm ẩn nguy cơ xảy ra sự cố. 

Theo thống kê của Tổng cục Thủy lợi, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, với các đập, hồ chứa lớn hiện có 73 đập đất trong tình trạng thấm và 82 đập bị biến dạng mái đập; 188 hồ tràn xả lũ bị hư hỏng thân tràn hoặc xói lở tiêu năng hạ lưu tràn ở các mức độ khác nhau. 

Hầu hết các hồ chứa thủy lợi lớn đã dược lắp đặt thiết bị quan trắc lún, thấm. Nhưng, các thiết bị lắp đặt là dạng đơn giản chủ yếu là các thiết bị quan trắc công trình và hiện tại đang hoạt động bình thường. 

Về năng lực chống lũ, theo thống kê, cả nước có 280 trong số 702 hồ chứa lớn được xây dựng sau năm 2000 hoặc đã được sửa chữa nâng cấp đảm bảo an toàn công trình. Hiện còn 422 trong số 702 hồ chứa lớn xây dựng từ trước những năm 2000, chưa được kiểm định, đánh giá khả năng chống lũ theo tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật hiện hành. 

Với các đập, hồ chứa nhỏ, hiện có hàng nghìn công trình bị thấm, hư hỏng thân tràn hoặc xói lở tiêu năng, hư hỏng thân cống lấy nước ở cả mức độ nặng, nhẹ. Hầu hết các hồ chứa nhỏ chưa được lắp đặt các thiết bị quan trắc. 

Về năng lực chống lũ, các hồ chứa nhỏ chưa có số liệu đánh giá cụ thể, tuy nhiên hầu hết các hồ chứa nhỏ đều được xây dựng từ những năm 70 - 80 của thế kỷ trước trong điều kiện kinh tế khó khăn, việc khảo sát, thiết kế và thi công còn hạn chế. Trong bối cảnh ảnh hưởng của biến đổi khí hậu thường gây mưa, lũ lớn bất thường, cực đoan xảy ra ở nhiều nơi như hiện nay nên có rất nhiều hồ chứa không đảm bảo khả năng chống lũ, tiềm ẩn nguy cơ xảy ra sự cố mất an toàn công trình chứa và vùng hạ du đập.

Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu

Trong những năm qua, mặc dù đã được Chính phủ hết sức quan tâm, các bộ, ngành và địa phương đã có nhiều nỗ lực trong bảo đảm an toàn cho hồ chứa nước nhưng, trong những năm gần đây, ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đã tác động ngày càng rõ nét đến an toàn đập hồ chứa ở nước ta. Mưa, lũ cực đoan diễn biến phức tạp, bất thường, mưa, lũ với cường độ lớn, cục bộ thường xuyên xảy ra ở nhiều nơi ảnh hưởng nghiêm trọng an toàn hồ chứa. 

Từ năm 2008 đến nay đã xảy ra 50 sự cố về đập, hồ chứa. Cụ thể, năm 2010 với 5 hồ, năm 2011 có 5 hồ, năm 2012 có 2 hồ, năm 2013 có 10 hồ… Riêng năm 2017 do ảnh hưởng của liên tiếp những trận mưa lớn đã xảy ra sự cố vỡ, sạt lở nặng có nguy cơ vỡ ở 23 hồ, đập trên địa bàn 11/45 tỉnh có hồ. 

Nguyên nhân do ảnh hưởng của mưa, lũ dòng chảy về hồ vượt tần suất thiết kế; các hồ chứa bị nước tràn qua đỉnh đập như: hồ Rộc Cốc, Rộc Cầu, Cành, Ông Già, Trại Gà, Cự Lễ, Mỹ Đức… Đối với các công trình được xây dựng từ lâu, chất lượng công trình xuống cấp nhất là các hạng mục cống, tràn xả lũ, các cấu kiện xây đúc bị nứt, vỡ suy giảm cường độ chịu lực. Đập yếu do mái đập bị sạt lở, bào mòn lâu ngày, tổ mối trong đập đất… khi mực nước dâng cao, lượng nước thấm qua các vị trí nứt hoặc tổ mối tăng lên gây vỡ đập như Đồng Đẻn, Đá Bàn, Khe Làng, hồ 271… 

Trong quản lý, hầu hết các hồ chứa nước nhỏ trong nhưng năm năm đây đều được giao cho UBND các huyện, xã quản lý. Song lực lượng cán bộ, công nhân quản lý vận hành không đáp ứng yêu cầu dẫn đến không phát hiện được và kịp thời xử lý các hư hỏng (thấm, nứt, tổ mối trong thân đập). 

Theo ông Trần Thế Hoan, Giám đốc Công ty TNHH MTV quản lý công trình thủy lợi Đắk Lắk, tỉnh hiện có hơn 600 hồ chứa và các hồ chứa này đa phần đều xây dựng trong thời kỳ bao cấp, hiện đã xuống cấp và không có kinh phí để đầu tư. Thời tiết biến đổi khí hậu nhiều, đặc biệt là mưa lũ ngày càng khắc nhiệt hơn, thảm bảo vệ thực vật không giống như ngày xưa, do đó dòng chảy về mùa lũ thay đổi. So với hồ thủy điện, hồ thủy lợi nguy cơ mất an toàn nhiều hơn do được đầu tư từ những năm 70 của thế kỷ trước. 

“Vấn đề kiểm định an toàn đập để bảo đảm cho công trình phải thực hiện. Chúng tôi luôn ưu tiên bảo đảm an toàn tuyệt đối cho an toàn đập và tính mạng người dân ở vùng hạ lưu”, ông Hoan nói. 

Theo thống kê, cả nước đã đầu tư xây dựng 6.648 hồ chứa thủy lợi; trong đó, có 702 hồ chứa lớn, 5.946 hồ chứa nhỏ. Có 3 hồ là Cửa Đạt, Tả Trạch, Dầu Tiếng là hồ chứa quan trọng liên quan đến an ninh quốc gia. Hồ chứa nước thủy lợi đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, góp phần ổn định phát triển bền vững tài nguyên nước. 

Nhiều năm qua, Chính phủ đã có chỉ đạo quyết liệt để đảm bảo nhiệm vụ an toàn đập. Chúng ta đã có Chương trình an toàn hồ chứa, cùng với đó là dự án sửa chữa và nâng cấp an toàn hồ đập vay vốn Ngân hàng thế giới gần 10.000 tỷ đồng để hỗ trợ chương trình tại 35 tỉnh thành phố cả nước. Trong khoảng 10 năm, có trên 600 hồ đập được nâng cấp, nhất là hồ đập lớn. Chương trình này đang đảm bảo sửa chữa, nâng cấp khoảng 450 hồ đập, số còn lại đang tiếp tục để thực hiện. 

Mới đây Thủ tướng Chính phủ đồng ý hỗ trợ 500 tỷ đồng để các địa phương gia cố nâng cấp các hồ thủy lợi xuống cấp để đưa vào sử dụng trong mùa mưa bão năm nay. 

"Dự kiến sẽ có 83 hồ chứa của 28 tỉnh thành được nâng cấp sửa chữa ngay. Vì vậy, các địa phương cần tập trung chỉ đạo quyết liệt để đảm bảo thời gian thi công ngắn nhất, đưa công trình vào sử dụng. Đồng thời trong quá trình thi công phải đảm bảo về chất lượng, kỹ thuật và hiệu quả đầu tư",  ông Nguyễn Đăng Hà, Vụ trưởng Vụ An toàn đập, Tổng cục Thủy lợi cho biết.